برخی از کشورها این رویه را تعدیل نموده اند. به عنوان مثال اینکه کشاورزان خاصی حق تکثیر بذر گیاهان از قبل مشخص شده ای را داشه باشند. که اخذ چنین تصمیماتی منوط به تصویب آیین نامه مربوطه می باشد.
در اتحادیه اروپا، کشاورزان خود «مثلاً در مورد غلات تولید کمتر از ۹۰ تن دارند» مجاز به نگهداری و مصرف بذر خود از ارقام حفاظت شده هستند. بدون اینکه نیازی به کسب مجوز از به نژادگر داشته باشند.
در ادامه به موازات توسعه حق مالکیت معنوی در اصلاح نباتات، حقوق مربوط به ذخایر ژنتیکی نیز در معرض توجه قرار گرفت. در این راستا سازمان کشاورزی وخوارو بار ملل متحد «فائو» برای اولین بار مفهوم «حق کشاورز»[۷۹] را در مباحث مربوط به «بهره برداری بین المللی از ذخایر ژنتیکی گیاهی در کشاورزی» ارائه نموده در این مباحث، حقوق کشاورزان و جوامع بومی و کشاورزی جهت کنترل مدیریت، توسعه و انتفاع از منابع ژنتیکی گیاهی متعلقه به رسمیت شناخته شده است.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
کنوانسیون تنوع زیستی مفهوم حق حاکمیت ملی را ارائه نمود. که حق کنترل ملی را بر منابع ژنتیکی خود به رسمیت می شناسد. هر دو مفاهیم ذکر شده، به نوعی حق امتیاز دسترسی و مشارکت در منافع حاصل از استفاده از منابع ژنتیکی گیاهی را جهت کشاورزان و زارعان را بیان می کنند.
گفتار دوم : نظام چند جانبی دسترسی و تسهیم منافع
امتیاز دسترسی و مشارکت و تسهیم در منافع حاصل از بهره برداری از منابع ژنتیکی گیاهی ماهیت حقوق بین المللی و تبیین روش های اجرایی و استفاده پایدار از آن در موضوعات حفاظت، تبادل و فروش بذر و دیگر مواد تکثیر شونده تولید شده توسط کشاورزان و مشارکت در اتخاذ تصمیم و تسهیم منصفانه و عادلانه منافع حاصل از بهره برداری، بسیاری از کشورها اقدام به اجرای سیستمی چند جانبه برای تبادل و شراکت در منافع حاصل از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی نموده اند که در قبال اعطای امتیاز دسترسی به منابع ژنتیکی ملی خود، منابع مالی لازم برای نگهداری بهینه از منابع ژنتیکی و دسترسی به دستاوردهای علمی حاصله از این ذخایر را به دست می آورند.
البته برخی از کشورها نیز تنظیم موافقت نامه های دو جانبه برای تعداد مشخصی از گیاهان زراعی که در آن شرح وظایف طرف مقابل بر مبنای مذاکرات، مشخص شده است، را ترجیح
می دهند.
بدیهی است که چنین توافقنامه مالی منطقه ای و بین المللی شباهت بیشتری به حق امتیاز انحصاری دارد. که متعاقباً مشکلاتی را به دنبال خواهد داشت که عبارتنداز:
الف - تجاری شدن : قاعدتاً در اختیار کسی خواهدگرفت که بالاترین قیمت را پیشنهاد نماید.
ب - تک قطبی شدن : در اختیار کسی برای استفاده و … قرار نخواهد گرفت.
ج - بهره برداری محدود : استفاده کننده موظف به حفاظت از اینگونه ارقام گیاهی به نمایندگی از کشور صاحب آن است. تبادل کشاورز به کشاورز این نوع منابع نه به دلیل منافع سازمان مورد نظر بلکه به علت الزامات حقوقی موجود در مجوز بهره برداری صادره توسط کشور مبداء محدود و ناممکن است .
برابر بند یک و دو ماده ۱۰ این کنوانسیون طرفهای متعاهد در روابط خود با سایر کشورها حقوق حاکمیتی کشورها را برمنابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی خود، از جمله اختیار تعیین چگونگی دسترسی به آن منابع توسط دولتهای متبوع و با رعایت قوانین ملی، به رسمیت می شناسند.
همچنین طرفهای متعاهد در اعمال حقوق حاکمیتی خود، موافقت می کنند. که نظام چند جانبه موثر، کارآمد و شفاهی را هم برای تسهیل دسترسی به منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی و هم برای تسهیم منصفانه و عادلانه منافع حاصل از بهره برداری از این منابع بر اساس تقویت متقابل و تکمیلی به وجود آورند .
مبحث اول : حیطه شمول نظام چند جانبه
خاستگاه بسیاری از گیاهان که امروزه غذای اصلی بشر است. در همین کشورهای فقیر و کم توسعه یافته فعلی قرار دارد. این کشورها در مراکز پیدایش و مناطق پراکنش اولیه منابع ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی جای دارند. و صاحبان اولیه منابع ژنتیکی گیاهی جهان محسوب می شوند.
متأسفانه کشورهای صنعتی و قدرتهای بزرگ اقتصادی که خود از نظر منابع اولیه ژنتیکی گیاهی بسیار فقیرند. توانسته اند با تصاحب این منابع، توان خود را در اصلاح ارقام و دستیابی به بهترین واریته های گیاهی افزایش دهند. و بیشتر تولیدات و صادرات کشاورزی و مواد غذایی استحصال شده از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی در جهان را در اختیار داشته باشند. «داستان غم انگیز جمع آوری و انتقال منابع ژنتیکی گندم بومی ایران توسط بیگانگان، یکی از نمونه های متعدد این مسئله است ». و از طرفی منابع ژنتیکی گیاهی باقیمانده نیز در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، در حال کاهش است .
بنابراین برای پیشبرداهداف حفاظت و استفاده پایدار از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی و تسهیم منصفانه و عادلانه منافع حاصل از استفاده از آنها به گونه ای که در ماده یک کنوانسیون ذکر شده است، نظام چند جانبه شامل آن دسته از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی خواهد شد که در پیوست یک این کنوانسیون بر اساس معیارهای امنیت غذایی و وابستگی متقابل تعیین شده است. که مشخصاً شامل موارد ذیل می شوند :
برابر بند دو ماده ۱۱ معاهده نظام چند جانبه، تمام منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی جدول فوق را که تحت مدیریت و کنتر ل طرفهای متعاهد هستند و در معرض دسترسی عمومی باشد، در بر می گیرد.
به منظور دستیابی و بالاترین حد ممکن از شمول نظام چند جانبه، طرفهای متعاهد همه دارندگان منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی جدول فوق را دعوت می نمایند. که این منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی را در نظام چند جانبه قرار دهند.
طرفهای متعاهد در کنوانسیون همچنین موافقت کردند. که اقدامات مناسبی را اتخاذ نمایند. تا افراد حقیقی و حقوقی که در قلمرو قضایی آنها دارای منابع زنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی فهرست شده در جدول ضمیمه کنوانسیون را، برای قرار دادن اینگونه منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی در نظام چند جانبه ترغیب کنند. براین اساس ظرف مدت دو سال از تاریخ لازم الاجراء شدن این معاهده، هیأت رئیسه روند پیشرفت قرار دادن منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی را، در نظام چند جانبه ارزیابی خواهند نمود. به دنبال این ارزیابی هیأت رئیسه تصمیم خواهد گرفت که، آیا دسترسی آسان به آن از افراد حقیقی یا حقوقی که منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی را در نظام چند جانبه قرار نداده اند ادامه یابد. یا ترتیبات دیگری که مقتضی به نظر می رسند اتخاذ گردد. [۸۰]
مبحث دوم : شرایط دسترسی آسان به منابع ژنتیکی گیاهی
واقعیت این است که کشورهای در حال توسعه از جهت داشتن گونه های گیاهی در جهان غنی هستند و ۸۰ درصد تنوع زیستی خاکی و کره زمین به این کشورها تعلق دارد. که در واقع مواد خام بیوتکنولوژی هستند. به وسیله بیوتکنولوژی می توان از منابع زنتیکی گیاهی بومی و نژادی موجود در جهان گونه های جدیدی را ایجاد کرد. از سوی دیگر تحقیقات وتوسعه در ذخایر ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی عمدتاً در کشورهای توسعه یافته به ویژه سازمان های خصوصی (شرکت های چند ملیتی) تعلق دارد. این کشورها اطلاعات و دانش خود را در زمینه منابع ژنتیکی گیاهی یا بیوتکنولوژی کاملاً مخفی نگاه می دارند. زیرا در مدت کوتاهی قابل بهره برداری است. برای انجام تحقیقات و دستیابی آسان به این منابع و توسعه آن از کشورهای در حال توسعه استفاده می شود. که تا همین اواخر بدون تأدیه منابع مالی از سوی دیگر کشورها از طریق کشاورزان و اصلاح گران نباتات در کشورهای در حال توسعه در جهت تولید غذا و امنیت پایدار آن قابل تأمین بود .
محصولات که از این منابع ژنتیکی گیاهی تولید یا متحول می گردند بر اساس حقوق کشاورزان و اصلاح گران نباتات و حق ثبت تولید در کشورهای توسعه یافته مورد حمایت قرار می گیرند و این در حالی است که کشورهای در حال توسعه نمی توانند به این محصولات یا منابع ژنتیکی گیاهی به راحتی دسترسی داشته باشند.
شایان ذکر است که منابع ژنتیکی گیاهی مخزن اطلاعات هستند. و می تواند در انحصار قرار گیرد. اگرچه قابلیت برخورداری آن ها و دستیابی مطلوب کشاورزان از حق ثبت به دلیل تازگی و منشاء آن فی نفسه قابل بحث است. [۸۱]
مطابق بند یک ماده (۱۲) کنوانسیون یکی از مهمترین تعهد مورد اشاره تسهیل دسترسی آسان به منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی در قالب نظام چند جانبه گونه ای که در ماده (۱۱) معاهده تعر یف شده است. و با رعایت مفاد معاهده است. بر این اساس طرفین متعهد به اتخاذ اقداماتی قانونی و دیگر ترتیبات لازم را برای فراهم نمودن این گونه دسترسی برای طرفهای متعاهد دیگر از طریق سیستم چند جانبه هستند. بدین منظور، این گونه دسترسی برای افراد حقیقی و حقوقی در قلمرو قضایی هر دولت نیز با رعایت مفاد بند (چهار) ماده (۱۱) معاهده حمایت از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی فراهم خواهد شد. این دسترسی طبق شرایط زیر امکان پذیر خواهد شد :
شرط اول : دسترسی باید تنها به منظور استفاده و «حفاظت از تحقیقات»، «اصلاح» و «آموزش برای غذا و کشاورزی» فراهم شود.
بر اساس این شرط این امر نبایستی شامل استفاده شیمیایی، دارویی و یا سایر استفاده های صنعتی غیر غذایی، علوفه ای شود. ضمن اینکه در خصوص گیاهان زراعی چند منظوره«غذایی و غیر غذایی»، اهمیت آنها برای «امنیت غذایی» مبنای وارد کردن آنها در نظام چند جانبه و فراهم نمودن آنها برای دسترسی است.
شرط دوم : دسترسی آسان به منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی، به سرعت، بدون نیاز به ردیابی، فردی و رایگان خواهد بود.
ابن شرط که در جای جای کنوانسیون حمایت از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی مورد تأکید قرار گرفته است. تضمین کننده «حق بر اطلاع و دسترسی آسان به منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی است». لذا براساس ضوابط مقرر در این کنوانسیون حتی اگر قرار است پولی نیز دریافت شود نباید بیشتر از حداقل هزینه لازم باشد. (بند سه قسمت الف ماده ۱۲) علاوه بر این همه اطلاعات شناسنامه ای موجود و با رعایت قوانین حاکم، دیگر اطلاعات توصیفی و غیر محرمانه موجود مربوط به همراه منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی در دسترسی قرار خواهد
گرفت .[۸۲]
شرط سوم : عدم ادعا نسبت به حق مالکیت معنوی از سوی دریافت کنندگان
دریافت کنندگان، نباید مدعی هیچ گونه حق مالکیت معنوی یا حقوق دیگری که موجب محدودیت دسترسی آسان می گردد. بر منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی، قسمتها یا اجزاء ژنتیکی آنها به صورتی که از نظام چند جانبه دریافت نموده اند، شوند.
شرط چهارم : رعایت صلاحدید ایجاد کنندگان دسترسی به منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی در دست تهیه از جمله موادی که توسط کشاورزان در حال ایجاد می باشد.
در طول دوره ایجاد، منوط به صلاحدید «ایجادکنندگان» آن است. علاوه بر این مطابق (بند سه قسمت ز ماده ۱۲)، منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی که در قالب نظام چند جانبه در دسترس قرار داده شده و محافظت می گردند، همچنان توسط «دریافت کنندگان»[۸۳] آن منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی در نظام چند جانبه به موجب شرایط این معاهده در دسترس قرار خواهند گرفت.
شرط پنج : رعایت حقوق مالکیت معنوی دسترسی به منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی باید با رعایت «حقوق مالکیت معنوی» و حقوق دیگر محافظت شود.
و طبق موافقنامه های بین المللی ذیربط و قوانین ملی [۸۴]مربوط صورت انجام گردند. علاوه بر این طرفهای متعاهد موظفند در شرایط اضطراری ناشی از حوادث غیر مترقبه، در جهت مشارکت در استقرار مجدد نظامهای کشاورزی با همکاری دست اندرکاران واحد گران حوادث، دسترسی آسان به منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی با همکاری دست اندرکاران و امدادگران حوادث، دسترسی آسان به منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی مناسب را در نظام چند جانبه فراهم نمایند.
مبحث سوم : تسهیم منافع در نظام چندجانبه
محتوای مسائل مطروحه درمعاهده حمایت از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی بسان سایر حقوق نسل سوم برخاسته از تعهدات سنتی حقوق بین الملل و برآمده از نفع متقابل[۸۵] تابعان آن نیست بلکه در نهایت بامنفعت و علائق مشترک بشریت پیوندی نزدیک دارد.
نسل سوم حقوق بشر بر خلاف دو نسل برفرد تکیه نمی کند. به وجود آمدن نسل سوم حق ها مولود نیازهای جدید بشری و اقتضات دنیای مدرن است .در حقیقت حقوق نسل سوم اشاره به شعار سوم انقلاب فرانسه دارد. یعنی تجلی و ظهور مفهوم «برادری»[۸۶] است که امروزه در ادبیات حقوقی تحت عنوان حقوق همبستگی شناسایی شده است. ویژگی این نسل این است که هم قابل اقامه و هم قابل مطالبه است و هم تحقق آن مستلزم تجمیع همه امکانات جامعه اعم از اشخاص خصوصی وعمومی، سازمان ها، دولت ها و نهادهای بین المللی است.
حقوق نسل سوم در حقیقت در پاسخ به کاستی های نسل های اول و دوم حقوق بشر ظاهر گردید این حقوق نه ناشی از سنت فرد گرایی نسل اول ونه ناشی از سنت سوسیالیتی نسل دوم بوده، بلکه ریشه در یک نظام حقوقی با تحرک خاص دارد که در آن شاهد ظهور قواعدی هستیم که گاهی ادامه مفاهیم قدیمی و گاهی تفسیر ابعاد جدید نظم اجتماعی می باشد. [۸۷]
این نسل حقوق بشر را با تحولات جهان و شرایط زندگی مردمان هزاره جدید می سنجد. در حقوق این دسته قواعد و مبانی حقوق نسل سوم امکان پاسخ گویی جامع به مشکلات نو ظهور را از بین می برد.
بنابراین این کنوانسیون بر این نکته تاکید دارد. که در دسترسی آسان به منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی گنجانده شده در نظام چند جانبه خود، منفعت عمده نظام چند جانبه محسوب می گردد. و طرفهای متعاهد بر این نکته تصدیق می نمایند. که منافع حاصل از آن باید به صورت «منصفانه» و «عادلانه» طبق مفاد این معاهده تقسیم گردد. بر این اساس دول عضو متعهدند. تا منافع حاصل از استفاده، از جمله استفاده تجاری از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی را در قالب نظام چند جانبه به صورت منصفانه و عادلانه از طریق سازوکارهای نظیر، «تبادل اطلاعات» ، «دسترسی به فناوری و انتقال آن»، «ظرفیت سازی»، «تسهیم منافع حاصل از تجاری سازی» با در نظر گرفتن اولویت زمینه های فعالیت برنامه دوره ای اقدام جهانی، انجام دهند .
مبحث چهارم : تبادل اطلاعات و تعبیه در نظام جهانی اطلاعات مربوط به منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی
تبادل اطلاعات به معنای در دسترس قرار دادن اطلاعات مربوطه از جمله اطلاعات حاوی کالاها و فهرست اموال، اطلاعات فناوری، نتایج تحقیقات فنی، علمی و اقتصادی – اجتماعی از جمله شناسایی، ارزیابی و بهره برداری از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی در قالب نظام چند جانبه است.
اینگونه اطلاعات در صورتی که محرمانه نباشد. با رعایت قوانین حاکم و طبق
توانائیهای ملی در دسترس قرار خواهد گرفت. اطلاعات مزبور می بایست، در دسترس تمامی کشورهای متعاهد کنوانسیون، از طریق نظام اطلاعاتی موضوع ماده (۱۷ )این کنوانسیون قرار گیرد. مطابق ماده (۱۷):
۱- کشورهای متعاهد برای ایجاد و تقویت نظام جهانی اطلاعات بر اساس نظام های اطلاعاتی موجود به منظور تسهیل مبادله اطلاعات در زمینه موضوعات علمی، فنی و زیست محیطی مربوط به منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی همکاری خواهند نمود.
به این امید که این گونه مبادله اطلاعات به تسهیم منافع از طریق قرار دادن اطلاعات راجع به منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی در دسترس تمام طرفهای متعاهد ، کمک خواهد نمود .که در ایجاد نظام جهانی اطلاعات از همکاری «سازو کار تبادل» کنوانسیون تنوع زیستی نیز استفاده خواهد شد.
۲- در صورت اعلام طرفهای متعاهد، در مورد خطراتی که حفاظت موثر منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی را تهدید می کند. در جهت حفاظت از مواد، «پیش آگاهی» داده خواهد شد.
۳- طرفهای متعاهد با کمیسیون منابع ژنتیکی برای غذا و کشاورزی سازمان کشاورزی وخواروبارجهانی ملل متحد « فائو» در ارزیابی دوره ای آن از وضعیت جهانی منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی همکاری خواهند نمود. تا برنامه ها دوره ای اقدام جهانی موضوع ماده (۱۴) به روز گردد.
مبحث پنجم : دسترسی به فناوری و شرایط انتقال آن
