- در بسیاری از مسائل تصمیم گیری مطلوب آن است که همانند دنیای واقعی بتوان روابطی متقابل میان معیارها متصور شد. از آنجاییکه متدلوژی ANP این امکان را در اختیار تصمیمگیرندگان قرار میدهد یک ابزار تصمیم گیری چندمعیاره جذاب است. این ویژگی آن را نسبت به AHP برتری میبخشد.
۲-۷ دیمتل
تکنیک DEMATEL مخفف عبارت Decision Making Trial And Evaluation است. تکنیک دیمتل توسط Fonetla و Gabus به سال ۱۹۷۱ ارائه شد. تکنیک دیمتل که از انواع روشهای تصمیمگیری بر اساس مقایسه های زوجی است، با بهرهمندی از قضاوت خبرگان در استخراج عوامل یک سیستم و ساختاردهی نظاممند به آن ها با به کارگیری اصول نظریه گرافها، ساختاری سلسلهمراتبی از عوامل موجود در سیستم همراه با روابط تاثیر و تاثر متقابل ارائه میدهد، بگونهای که شدت اثر روابط مذکور را به صورت امتیاز عددی معین میکند. روش دیمتل جهت شناسایی و بررسی رابطه متقابل بین معیارها و ساختن نگاشت روابط شبکه به کار گرفته میشود. از آنجا که گرافهای جهت دار روابط عناصر یک سیستم را بهتر میتوانند نشان دهند، لذا تکنیک دیمتل مبتنی بر نمودارهایی است که میتواند عوامل درگیر را به دو گروه علت و معلول تقسیم نماید و رابطه میان آن ها را به صورت یک مدل ساختاری شناسایی کند. تکنیک دیمتل عموماً برای بررسی مسائل بسیار پیچیده جهانی به وجود آمد. دیمتل نیز برای ساختاردهی به یک دنباله از اطلاعات مفروض کاربرد دارد. بهطوری که شدت ارتباطات را به صورت امتیازدهی مورد بررسی قرار داده، بازخورها توأم با اهمیت آن ها را تجسس نموده و روابط انتقال ناپذیر را میپذیرد.
۱- در نظرگرفتن ارتباطات متقابل؛ مزیت این روش نسبت به تکنیک تحلیل شبکه ای، روشنی و شفافیت آن در انعکاس ارتباطات متقابل میان مجموع هی وسیعی از اجزاء میباشد. به طوری که متخصصان قادرند با تسلط بیشتری به بیان نظرات خود در رابطه با اثرات (جهت و شدت اثرات) میان عوامل بپردازند. لازم به ذکر است که ماتریس حاصله از تکنیک دی متل (ماتریس ارتباطات داخلی)، در واقع تشکیل دهنده ی بخشی از سوپرماتریس است. به عبارتی، تکنیک دی متل به طور مستقل عمل نمیکند بلکه به عنوان زیر سیستمی از سیستم بزرگتری چون ANP است.
۲- ساختاردهی به عوامل پیچیده در قالب گرو ههای علت و معلولی. این مورد یکی از مهمترین کارکردها و یکی از مهم ترین دلایل کاربرد فراوان آن در فرایندهای حل مسئله است. بدین صورت که با تقسیم بندی مجموعه وسیعی از عوامل پیچیده در قالب گروههای علت معلولی، تصمیم گیرنده را در شرایط مناسب تری از درک روابط قرار میدهد. این موضوع سبب شناخت بیشتری از جایگاه عوامل و نقشی که در جریان تاثیرگذاری متقابل دارند، میشود.
۲-۸ تصمیم گیری چندهدفه
در بسیاری از وضعیت ها و مسائل واقعی تصمیم گیرندگان برای تصمیم گیری بیش از یک هدف را مدنظر قرار میدهند. برنامه ریزی خطی فرض می کرد که تصمیم گیرنده(گان) تنها یک هدف دارند. درنظر گرفتن تنها یک هدف ممکن است باعث بروز مشکلاتی شود، برای مثال اگر یک شرکت در تصمیم گیری اش در خصوص میزان تولید تنها سود را مورد توجه قرار دهد و از اهداف دیگری همچون رضایت مشتری، رضایت کارکنان، تنوع تولید، سهم بازار، و … غافل شود ممکن است در بلندمدت نتواند به بقای خود ادامه دهد. بنابرین لازم است از مدل های چندهدفه استفاده شود(مومنی، ۱۳۸۹، ص۹۱).
۲-۸-۱ شکل ریاضی مدل های چندهدفه
چنان که اشاره شد در “مدل های چندهدفه”، بر خلاف برنامه ریزی خطی (که تنها یک هدف دارد)، با چند هدف مواجه هستیم. به طور کلی، یک مدل چندهدفه با kهدف مختلف f1، f2،…. و fn را به صورت زیر نشان میدهیم(مومنی، ۱۳۸۹، ص۹۲):
Max (min) f1(xj)
Max (min) f2(xj)
. .
. .
. .
Max (min) fk(xj)
St:
(محدودیت های عملیاتی) m،….،۱،۲ gi(xj) ≤ bi , i =
(محدودیت های غیرمنفی) n،….،۱،۲ xj ≥ ۰ , j =
که xj متغیر تصمیم J، n تعداد متغیرهای تصمیم، gi(xj) محدودیت iام، m تعداد محدودیت ها و bi مقداری غیرمنفی و ثابت است.
۲-۸-۲ معرفی مفاهیم اولیه
در اینجا چهار مفهوم جواب بهینه، جواب غیرمسلط، جواب مرجح و جواب رضایت بخش را معرفی میکنیم.
جواب بهینه[۲۳]: جوابی است که همزمان تمامی اهداف را بهینه کند. به این جواب گاهی جواب برتر نیز گفته می شود. در صورتی که جواب بهینه برای مسئله وجود نداشته باشد، مفاهیم بعدی مطرح می شود.
جواب غیرمسلط[۲۴]: جواب غیرمسلط جوابی است که نمی توان هیچ تابع هدفی را بهبود بخشید بدون آنکه همزمان باعث دور شدن حداقل یکی از اهداف دیگر شود.
جواب مرجح[۲۵]: جواب مرجح جواب غیرمسلطی است که توسط تصمیم گیرنده(با توجه به برخی از اهداف اضافی) به عنوان جواب نهایی برگزیده می شود.
جواب رضایت بخش[۲۶]: جواب رضایت بخش جوابی است که سطوح مورد نظر اهداف را برای تصمیم گیرنده محقق میسازد. جواب رضایت بخش لزوماً جواب غیرمسلطی نیست. این جواب برای تصمیم گیرندگانی که دانش و توانایی شان محدود است مطرح می شود(مومنی، ۱۳۸۹، ص۹۳-۹۲).
۲-۸-۳ روش های حل مسائل چندهدفه
در بسیاری از مسائل چندهدفه جواب بهینه وجود ندارد زیرا اهداف در اکثر مواقع در تضاد با هم هستند و بهینگی یک هدف باعث دور شدن هدف دیگر از مقدار بهینه آن خواهد شد. بنابرین جواب بهینه در مدل های چندهدفه لزوماً مترادف با بهینه شدن تمامی توابع هدف نیست. در تصمیم گیری چندهدفه، روش های مختلفی برای حل اینگونه مسائل وجود داردکه جواب هر روش با روش دیگر لزوماً یکسان نیست، زیرا مفروضات هر روش و همچنین میزان مشارکت تصمیم گیرنده در فرایند حل متفاوت است. پنچ روش معروف و در عین حال نسبتا ساده برای حل مسائل چندهدفه وجود دارد که عبارت اند از:
-
- روش تبدیل تابع هدف به محدودیت؛
-
- روش وزن دهی به اهداف؛
-
- روش اولویت مطلق؛
-
- روش معیار جامع و
- روش برنامه ریزی آرمانی[۲۷](مومنی،۱۳۸۹، ص۹۶-۹۵).
در ادامه به توصیف روش برنامه ریزی آرمانی می پردازیم.
۲-۸-۳-۱ برنامه ریزی آرمانی
برنامه ریزی آرمانی به عنوان تکنیکی برای بهینه سازی مسائل مقید[۲۸] چند هدفه در سال ۱۹۶۱ توسط چارنز و کوپر[۲۹] مطرح شد. مفهوم آرمان با هدف[۳۰] را نباید یکسان فرض کرد. هدف اشاره به مسیر جستجو(مثلا حداکثرسازی سود) دارد که به سادگی قابل ردیابی است. در مقابل آرمان به یک خواست، نتیجه مطلوب[۳۱] یا مقداری قابل قبول از هدف اطلاق می شود که جواب های حاصل از حل مسئله با آن مقایسه میشوند. در این رابطه برنامه ریزی آرمانی انحرافات از مقادیر مطلوب و مشخص شده قبلی را بهینه میسازد. البته این به معنی دستیابی به عملکردی حتی بیش از مقدار مطلوب اهداف نیز میباشد. فرم عمومی مدل برنامه ریزی آرمانی به صورت زیر میباشد:
Max or Min h(di+ , di–)
S.to:
gi(x) – di+ + di– = ti
x є S
di+ , di– ≥ ۰