• افسردگی: هنگامی که انکار، خشم و چانه زنی نمی ­توانند روند بیماری را به تعویق اندازند، فرد به خاطر از دست دادن جان خود، افسرده می­ شود. تجربیات متعدد مربوط به مردن، از جمله وخامت جسمانی و روانی، درد، نداشتن کنترل و وصل بودن به دستگاه­ها، ناامیدی را تشدید می­ کنند. مراقبت­های بهداشتی که به صورت انسانی به آرزوهای بیمار پاسخ می­ دهند، می­توانند ناامیدی را کاهش دهند.

• پذیرش: اغلب افرادی که به مرحله پذیرش می­رسند، نوعی حالت سکون و آرامش در ارتباط با مرگ قریب­الوقوع است، در چند هفته یا چند روز آخر به آن دست می­یابند. بیمارِ ضعیف تسلیم مرگ می­ شود و از همه به جز تنی چند از اعضای خانواده، دوستان و مراقبت­کنندگان، کناره­گیری می­ کند.

در ارزیابی این نظریه باید توجه داشت که این پنج مرحله را نباید به صورت توالی ثابت در نظر گرفت و همه افراد هر پاسخ را نشان نمی­دهند. این پنج مرحله باید به صورت راهبردهای کنار آمدن در نظر گرفته شوند که هرکسی ممکن است در صورت مواجه شدن با تهدید، به آن­ها متوسل شود. فهرست کوبلر بسیار محدود است و افراد در حال مرگ به شیوه ­های دیگری نیز واکنش نشان می­ دهند. جدیترین نقطه­ضعف نظریه کوبلر – راس این است که افکار و احساسات بیماران در حال مرگ را خارج از موقعیتی که به آنها معنی می­ دهند، در نظر می­گیرد (سیلورمن^[۱۸۱]، ۲۰۰۴؛ رایت^[۱۸۲]، ۲۰۰۳).
۲-۴-۷- اضطراب مرگ از دیدگاه اسلام
از دیدگاه اسلام، اعتقاد به مرگ، که سرآغاز زندگی جاوید اخروی است، لازم و شرط مسلمانی است. برزخ دادگاه الهی است، مرگ گذرگاه است و بهشت و دوزخ در حقیقت تجسم اعمال نیک و بد انسان­هاست. در آموزه­های دینی و سیره بزرگان معرفت و عرفان توحیدی اسلام، یاد مرگ و توجه به آن موجب افزایش توجه و بیداری می­ شود از جمله عواملی که می­توانند زمینه ساز اضطراب مرگ شوند عبارتند از: اتلاف عمر، بندگی غیرخدا، بی­توجهی و غفلت از مرگ، ثروت اندوزی و عدم آمادگی و نداشتن توشه (قاضوی، ۱۳۸۹).
اضطراب مرگ که غالباً جنبه مذهبی و معنوی دارد با روش­های پیشگیرانه زیر مورد توجه قرار گرفته است:

• روش­های شناختی: ایمان و توکل به خدا، اعتقاد به مقدرات الهی، بینش به دنیا.

• روش­های رفتاری: تغذیه حلال، فعالیت عبادی منظم، روابط خانوادگی مطلوب و حمایت اجتماعی.

• روش­های عاطفی – معنوی: دعا و یاد خدا (قاضوی، ۱۳۸۹).

۲-۴-۸- ترس از مرگ به مثابه اضطرابی واقعی
آیا می­توان گفت که ترس از مرگ و مردن تا چه اندازه اضطرابی واقعی محسوب می­ شود؟ یا آنکه این ترس تنها اضطرابی درونی است که به صورت اضطراب­های به ظاهر واقعی تغییر شکل داده است؟ اینکه اضطراب­های واقعی می­توانند در ترس از مرگ و مردن نقش مهمی را بازی کنند، هنگامی آشکار می­ شود که ما یا خویشان نزدیک ما توسط یک بیماری شدید تحت فشار قرار می­گیرند. این اضطراب که با مشخصه کامل یک علامت زیست­شناختی بامعنی آغاز می­ شود، قابل مقایسه با درد است. زیرا تمام نیروها و امکانات را به منظور نبرد با بیماری برمی­انگیزد و نیروهای دفاعی و حیاتی را قدرت می­بخشد. رویدادهایی از این دست علاوه بر اضطراب واقعی مربوط به بیمار و بیماری او به طور همزمان اضطراب­های ژرف­تری را نیز به تحرک وا می­دارند. در واکنش­های شدید ما نسبت به بیماری­های تهدید کننده حیات کودکان و جوانان که به صورت غیر منتظره و بدون آمادگی ذهنی قبلی ظاهر می­شوند، این مساله آشکارتر است. در مورد واکنش گناه در والدینِ کودکان مبتلا به بیماری های بدخیم، مطالعه­ ای توسط گاردنر^[۱۸۳] (۱۹۹۰) انجام گرفته است. او به این نتیجه رسید که این واکنش تظاهر یک مکانیسم دفاعی و ناشی از گسترش حساسیت در رویارویی با تهدید نسبت به هستی خود شخص است که در ذات چنین بیماری خطرناکی نهفته است. صرف نظر از موارد بلایا و فجایع مصیبت آمیز و یا موقعیت های ویژه­ای که در آن ها رویارویی مستقیم با مرگ و مردن رخ می­دهد، اضطراب های واقعی نقش کم اهمیتی را در نگرش بیمار در برابر مرگ ایفا می­ کنند. اضطراب­های واقعی ما باید با مسایلی مانند حوادث، بیماری­ها و گرسنگی به مقابله برخیزند. به عقیده ریمن (۲۰۰۰ به نقل از حسنی، ۱۳۸۸) بشر در برابر اضطراب آسیب­پذیر است زیرا بر طبیعت فانی و موقتی خود آگاهی دارد. او می­گوید که بشر ترس از گذرا بودن هستی خویش را به شکل آرزوی توقف زمان بیان می­ کند.
فروید (۱۹۲۳به نقل از بلسکی، ۱۹۹۹) با توجه به رابطه میان خطرات بیرونی و درونی بر اضطراب­هایی که توسط خطرات درونی برانگیخته می­شوند، تکیه و تاکید می­ کند. زیرا به زعم او خطر خارجی اگر بخواهد که برای خود یا من اهمیت داشته باشد، باید درونی شود. این اضطراب­های درونی در جامه مضطرب بودن کلی (روان نژندی اضطراب) و یا ترس از تصورات ملموس و موقعیت­ها (فوبی­ها) ظاهر می­شوند که می­توان آن­ها را اضطراب شبه واقعی دانست. از سوی دیگر کلاین^[۱۸۴] (به نقل از بلسکی، ۱۹۹۹) معتقد است که مرز مشخصی اضطراب واقعی را از اضطراب روان نژندانه جدا نمی­کند بلکه نوعی وابستگی دو طرفه در میان این دو وجود دارد که به طور کم و بیش مشخص می­توان آن را در طول زندگی مشاهده کرد. خطرات خارجی در سایه خطرات داخلی تجربه می­شوند و توسط آن­ها تشدید می­یابند. هر ترس تهدید کننده خارجی به هر حال بعضی موقعیت­های مخاطره­آمیز داخلی را تقویت می­ کند. این وابستگی دو جانبه از عوامل متشکل روند روان­نژندانه و موجد یک حلقه معیوب است.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

وجود و شدت اضطراب مرگ به عوامل متعددی از جمله سن، تجربه بیماری در خود و نزدیکان، شاهد مرگ نزدیکان بودن، تجربه وقایعی نظیر تصادف، بلایای طبیعی، جنگ، کشتار جمعی و … در خود یا نزدیکان بستگی دارد. پژوهش­های متعدد حاکی از آن است که معمولاً وجود اضطراب مرگ به شکل بیمارگون بیشتر در افرادی دیده می­ شود که:

• به تازگی شاهد مرگ یکی از نزدیکان خود بوده ­اند.

• خود یا نزدیکانشان دارای بیماری لاعلاج و مزمنی بوده یا هستند.

• حادثه­ای تلخ و دردناک نظیر تصادف یا بلایای طبیعی را خود از نزدیک شاهد بوده یا برای نزدیکانشان رخ داده است.

• اضطراب مرگ در تاریخچه خانوادگی شان وجود داشته است (تمپلر^[۱۸۵]، ۱۹۷۰، وارن^[۱۸۶]، ۱۹۸۲، وست­من و کن­تر^[۱۸۷]، ۱۹۹۹، شوماخر^[۱۸۸]، ۲۰۰۳، گوردون^[۱۸۹]، ۲۰۰۳ و دسپلدر و استریک لند، ۲۰۰۵).

بر طبق نظر تامسون و گیل^[۱۹۰] (۲۰۰۷) شخص مضطرب تنش بالایی را تجربه می­ کند که کانن^[۱۹۱] در سال ۱۹۲۷ واکنش به این شرایط تنش­زا را با عنوان جنگ و گریز نامگذاری کرد. در صورتی که شخص بتواند با موفقیت این شرایط تنیدگی را طی کند، به شرایط طبیعی خود باز می­گردد. بنابراین اضطراب به عنوان هشداری شخص را برای مقابله با خطر آماده می­ کند. متاسفانه برخی هشدارها سبب ساز این امر می­گردند که فرد به طور پیوسته و مداوم احساس خطر نماید. برخی شرایط تنیدگی زای طولانی سبب ساز استیصال و زندگی توام با تهدید برای فرد می­گردند. مرگ نیز نوعی هشدار برای فرد است و این هشدار می ­تواند برای برخی افراد توقف نداشته باشد و منجر به این شود که فرد اضطرابی پیوسته در ارتباط با مرگ تجربه نماید، به گونه ­ای که اضطراب مرگ سبب ناراحتی دایم فرد گردد. کواین و رزنیکوف^[۱۹۲] (۲۰۰۵) با اشاره به اینکه دست کم در اروپای غربی و ایالات متحده بیماری­های بسیاری ریشه­کن شده ­اند و استفاده از مواد دارویی شیمیایی از تلفات انسانی ناشی از بیماری­ها کاسته است. آموزش و مراقبت بهتر از کودکان، بیماری­های دوران کودکی و مرگ و میر اطفال را کاهش داده است. بسیاری از بیماری­هایی که زمانی باعث کشتار وسیع جوانان و میانسالان می­شدند، امروزه مقهور دانش انسان گشته­اند. اما با این وجود از سوی دیگر به این نکته می­پردازند که در جهان امروز شمار بیماری­های لاعلاج نظیر انواع سرطان­ها و همچنین بیماری­های ناشناخته­ای همچون ایدز که پس از آگاهی از بیماری فرد مدت ها در مرز بین مرگ و زندگی قرار می­گیرد و به شکلی ابهام­آمیز به زندگی خود ادامه می­دهد نیز افزایش یافته است. هراس از مرگ از جمله آسیب­های هیجانی است که با توجه به این شرایط رو به افزایش است و این افراد علاوه بر مشکلات جسمی و اجتماعی خویش با پدیده روانشناختی ترس از مرگ و پیامدهای آن نیز مواجه هستند. بلسکی (۱۹۹۹) عوامل روانشناختی متعددی را عنوان کرده که بر میزان اضطراب مرگ افراد اثر می­ گذارد. از آن جمله می­توان به سن، محیط، اعتقادات مذهبی، آسیب­های تجربه شده در طول زندگی و میزان خودارزشی اشاره کرد. نی میر و فورمر^[۱۹۳] (۱۹۹۹) متغیرهای متعددی را که روابط پیچیده­ای با یکدیگر دارند بر وجود اضطراب مرگ تاثیرگذار می­دانند. از جمله میزان آسیب­های تجربه شده در طول زندگی فرد، محیط فردی و اجتماعی و وجود معنا در زندگی. تمرکز فرضیه ­های اولیه در رابطه با عوامل تاثیرگذار بر اضطراب مرگ بیشتر بر عامل سن معطوف بوده است. اولین فرضیه در این زمینه به این صورت بود که افراد سنین بالا در مقایسه با افراد جوان میزان اضطراب مرگ بالاتری را تجربه می­ کنند. در مقابل، شماری از مطالعات نشان داده­اند که افراد مسن لزوماً اضطراب مرگ بالاتری تجربه نمی­کنند (بلسکی، ۱۹۹۹). در برخی مطالعات هیچ گونه ارتباطی بین سن و اضطراب مرگ یافت نشده است (تامسون و گیل، ۲۰۰۷). کواین و رزنیکوف (۲۰۰۵) وجود رابطه­ای بین احساس هدفمندی در زندگی و اضطراب مرگ را کشف کردند. این مطالعه نشان داد که افراد دارای اضطراب مرگ بالا احساس هدفمندی کمتری در زندگی خود دارند.
۲-۵- پیشینه تحقیقاتی
۲-۵-۱- تحقیقات انجام شده در زمینه ارزش­های شخصی
بررسی ساختار ارزشی دانشجویان تربیت مدرس، عنوان تحقیقی است که توسط فرامرزی (۱۳۷۹) در مقطع کارشناسی ارشد و با توجه به نظریه ساختار ارزشی شوارتز و مقیاس بررسی ارزش­های وی با بهره گرفتن از نمونه ­ای متشکل از ۱۸۶ نفر از دانشجویان دانشگاه تربیت مدرس انجام شده است. نتایج نشان داد که اولویت ارزش­های ده گانه دانشجویان به ترتیب عبارت بودند از: خیرخواهی، جهان­شمول­گرایی، امنیت، استقلال، موفقیت، همنوایی، قدرت و تحریک­طلبی. چهار نوع کلی حاکم بر سلسله مراتب ارزشی دانشجویان به ترتیب شامل توجه به تعالی خود، محافظه ­کاری، پیشبرد اهداف شخصی و تمایل به تغییر بوده است. نتایج همچنین بیانگر حالت ارزشی شبه آنومیک میان مردان و حالت منفعلانه میان زنان بوده است.
سهامی (۱۳۸۷)، در پژوهش خود با عنوان اولویت­های ارزشی دانشجویان دریافت که ارزش­ها به ترتیب اولویت عبارتند از: خود متعالی، ارتقای خود، محافظه ­کاری و آمادگی برای تغییر.
در پژوهش شریفی (۱۳۹۱)، که به بررسی رابطه تاب­آوری، ارزش­های شخصی با بهزیستی ذهنی در بین بیماران زن مبتلا به سرطان سینه در بیمارستان­های سطح شهر تهران پرداخت، این نتایج حاصل شد که بین ارزش­های شخصی و بهزیستی ذهنی رابطه معنادار و مثبت و بین ارزش­های شخصی و تاب­آوری در برخی ریخت­ها، رابطه مثبت معناداری مشاهده شد.همچنین اولویت ارزشی زنان بیمار سرطانی در این پژوهش امنیت، نوع­دوستی، جهان­شمول­نگری و همنوایی بدست آمد.
سیفی (۱۳۹۱) نیز در بررسی رابطه اخلاق و ارزش­های شخصی با رضایت زناشویی در معلمان بین ارزش­های شخصی و رضایت زناشویی رابطه مثبت معناداری بدست آورد و نشان داد که بین زنان و مردان در اولویت­های ارزشی همنوایی، امنیت، جهان­شمولی، خودرهبری و تحریک­طلبی تفاوت معناداری وجود دارد.
فگ^[۱۹۴] و همکاران (۲۰۰۵)، در پژوهش خود به بررسی رابطه ارزش­های شخصی و کیفیت زندگی در بیماران سرطانی تحت مراقبت پرداختند. نتایج این پژوهش نشان داد که، مهمترین ارزش­های شخصی بیماران تعلق­پذیری، خودرهبری و جهان­شمولی بودند در حالیکه قدرت، موفقیت و تحریک­طلبی کم­اهمیت ترین بودند. ارزش­های تعالی خود، در همه بیماران بالاتر از ارزش­های گسترش خود بودند. در مقایسه با افراد سالم، بیماران تحت مراقبت نمرات بالاتری در تعلق­پذیری و نمرات کمتری در ارزش­های گسترش خود کسب کردند. ارزش­های حفاظت (امنیت، سنت و همنوایی) با کیفیت زندگی بالا همبستگی مثبتی داشت.
فانتین^[۱۹۵] و همکاران(۲۰۰۵)، نیز در بررسی خود با فرض اینکه دو بعد از پرسشنامه باورهای پسا انتقادی ممکن است در ارتباط با الگوهای ارزشی شوارتز باشد، تحلیل آماری را روی هفت نمونه انجام دادند. نتایج نشان داد که سلسله­مراتب ارزشی با پذیرش – عدم پذیرش حقیقت متعالی ارتباط دارد. به این ترتیب که پذیرش حقیقت متعالی رابطه مثبت دارد با سنت و همنوایی و با لذت­طلبی و انگیزش و خوداتکایی رابطه منفی دارد.
ساراگلو و گارسیا^[۱۹۶] (۲۰۰۶)، در پژوهش خود با عنوان همبستگی­های شخصیتی و ارزشی دانشجویان اسپانیایی، دریافتند که بعد پذیرش در مقابل عدم پذیرش حقیقت متعالی منعکس­کننده تعارض بین باز بودن نسبت به تغییر ارزش­ها در مقابل محافظه ­کاری است. همچنین رابطه مثبت با توافق و آگاهی و رابطه منفی با جهان گرایی و باز بودن نسبت به تغییر دارد. پذیزش نمادین در مقابل پذیرش سطحی منعکس کننده تعارض بین ارزش­های خود افزایی و خودتعالی بوده و با باز بودن نسبت به تغییر رابطه قوی دارد.
۲-۵-۲- تحقیقات انجام شده در زمینه حمایت اجتماعی
ثامتی ( ١٣٧۵ ) در مطالعه خود که تحت عنوان ساخت و اعتباریابی مقیاسی برای سنجش حمایت اجتماعی و رابطه آن با فشارزاهای روانی بوده است، نشان داد که بین حمایت اجتماعی و افسردگی و اضطراب رابطه منفی وجود دارد .
بخشانی، بیرشک، عاطف وحید و بوالهری (۱۳۸۲) در تحقیقی به بررسی ارتباط حمایت اجتماعی ادراک شده و رویدادهای استرس زای زندگی با افسردگی پرداختند. نتایج نشان داد که حمایت اجتماعی ادراک شده در افراد افسرده به طور معناداری پایین تر از افراد غیرافسرده بوده است. به طور کلی نتایج پژوهش نشان­دهنده نقش حمایت اجتماعی در بروز یا تشدید آن است.
ملک­زاده و همکاران (۱۳۸۵) نیز در تحقیق خود نشان دادند که بین افراد خودسوز و غیرخودسوز در میزان حمایت اجتماعی تفاوت وجود دارد و افراد خودسوز از حمایت اجتماعی پایینی برخوردار بوده ­اند.
همتی­راد و سپاه­منصور (۱۳۸۷) نشان دادند که رابطه معکوسی بین استرس و حمایت اجتماعی دانشجویان وجود دارد و حمایت اجتماعی سپری در برابر استرس و اضطراب و سبب کاهش آن می­ شود.
حیدرزاده و همکاران (۱۳۸۸) در پژوهش خود بر روی بیماران سکته مغزی به این نتیجه دست یافتند که افراد با حمایت اجتماعی بالاتر از کیفیت زندگی بالاتری برخوردارند و بین این دو مولفه رابطه مثبتی وجود دارد.
در پژوهش مرادی و همکاران (۱۳۸۸) که به بررسی تاثیر ساختار خانواده و حمایت اجتماعی در خودکشی دانشجویان پرداخته شد حمایت اجتماعی از جمله عوامل محافظت کننده در برابر رفتارهای خودکشی­گرایانه به شمار می­رود.
خداپناهی و همکاران (۱۳۸۹) در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند که بین حمایت اجتماعی و امیدواری در بیماران مبتلا به سرطان، رابطه مثبتی و معناداری وجود دارد و با افزایش حمایت اجتماعی، امیدواری افراد نیز افزایش می­یابد.
والتر^[۱۹۷] و همکاران (۱۹۸۹ به نقل از زارع، ۱۳۸۲) در یک مطالعه طولی به بررسی وضعیت بیماران مبتلا به سکته قلبی پرداختند. آن­ها دریافتند که در ازدواج­هایی که در آن صمیمیت زیادی وجود دارد، میزان وقوع حملات قلبی به حداقل می­رسد. آن­ها پیشنهاد کردند که نظام حمایت اجتماعی بهترین محافظ در برابر سکته قلبی است.
فوت^[۱۹۸] و همکاران (۱۹۹۰) در پژوهشی به بررسی رابطه بین امید، عزت نفس و حمایت اجتماعی افراد با بیماری MS پرداختند.نتایج نشان داد رابطه معناداری بین امید و عزت نفس، امید و حمایت اجتماعی ادراک شده و بین عزت نفس و حمایت اجتماعی ادراک شده وجود دارد. این تحقیق مجدداً توسط فوت و همکارانش (۱۹۹۱) در بیماران با آسیب نخاعی مورد بررسی قرار گرفت و نتایج مشابهی حاصل شد. طبق تحقیقی که توسط پریس ( ۲۰۰۰ به نقل از معینی، ۱۳۸۱) صورت گرفت مشخص شد که حمایت اجتماعی می تواند نقش مهمی در جلوگیری از افسردگی فرد و کاهش استرس­های فردی داشته باشد.
کوپمن^[۱۹۹] و همکاران (۲۰۰۴) نیز نشان دادند که همراهی و حمایت و درک دوستان به عنوان پاداشی برای بیماران مبتلا به ایدز محسوب شده، میزان استرس این افراد و نیز اختلال خواب آنان را کاهش می­دهد.ملیسا و دروثی^[۲۰۰] (۲۰۰۵ به نقل از یوتسی و همکاران، ۲۰۰۶) نقش حمایت اجتماعی را به عنوان متغیر تعدیل­کننده بین قربانی شدن خشونت­ها از یک طرف و اضطراب و افسردگی از طرف دیگر بین جوانان آفریقایی – آمریکایی مورد مطالعه قرار دادند. در این پژوهش ۶۸۱ جوان مورد مطالعه قرار گرفتند. نتایج این مطالعه نشان داد که حمایت اجتماعی بین قربانی شدن در اثر خشونت و اختلالات و افسردگی نقش تعدیل­کننده بازی کرده است. بدین معنا که جوانانی که قربانی خشونت شده و از طرف خانواده و دوستان حمایت شده بودند، در مقایسه با جوانانی که از این حمایت ها محروم بودند، کمتر دچار اضطراب و افسردگی شده بودند.
وانگ ^[۲۰۱]و همکاران (۲۰۰۶) در یک مطالعه رابطه رفتار خودمراقبتی، امید و حمایت اجتماعی را در ۴۵ بیمار تایوانی که در انتظار پیوند قلب بودند، مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان داد که همبستگی مثبت معناداری بین رفتارهای خودمراقبتی، امید و حمایت اجتماعی وجود دارد و حمایت اجتماعی بهترین پیش ­بینی کننده رفتارهای خودمراقبتی و امید است.
توین­من^[۲۰۲] و همکاران (۲۰۰۶) به منظور بررسی میزان عزت نفس، حمایت اجتماعی و سلامت روان در بیماران مبتلا به سرطان پروستات گزارش کردند که افرادی سلامت روان بالاتری نشان می­ دهند که از حمایت اجتماعی و عزت نفس بالاتری برخوردار باشند. کینگ­یه^[۲۰۳] و همکاران(۲۰۰۸) طی ارزیابی حمایت اجتماعی و استرس با نشانه­ های اضطراب و افسردگی در بیماران دیالیزی گزارش کردند که حمایت اجتماعی نقش عوامل استرس زا را کاهش می­دهد.
دیتزن^[۲۰۴] و همکاران(۲۰۰۸) در بررسی نقش دلبستگی و حمایت اجتماعی در پاسخ­های روانی به استرس های روانی اجتماعی در مردان به این نتایج دست یافتند که دلبستگی بالا همراه با حمایت اجتماعی با کاهش میزان اضطراب همراه است. گریلز^[۲۰۵] و همکاران (۲۰۱۱) بر نقش پیش ­بینی کننده حمایت اجتماعی در کاهش اضطراب و بهبود کیفیت زندگی افرادی که ضربه شدیدی را در زندگی تجربه کرده ­اند، تاکید داشتند.ماجاکسیک و هالر ^[۲۰۶](۲۰۰۴) نیز در پژوهش خود به همبستگی مثبت بالا بین حمایت اجتماعی و سلامت در بیماران سالمند و رابطه منفی این دو مولفه با اضطراب پی بردند.
۲-۵-۳- تحقیقات انجام شده در زمینه اضطراب مرگ
هادیان­فرد و هادیان­فرد (۱۳۸۰ به نقل از حسنی،۱۳۸۸) پژوهشی با عنوان رابطه بین اضطراب مرگ و قدرت نظام اعتقادی در گروهی از دانشجویان دانشکده علوم تربیتی دانشگاه شیراز انجام دادند. اضطراب مرگ در این پژوهش از طریق اضطراب مرگ تمپلر (۱۹۷۰) سنجیده شد و قدرت نظام اعتقادی توسط پرسشنامه­هایی که توسط مولف و همکاران در دانشگاه شیراز تهیه شده است و دارای اعتبار و پایایی قابل قبولی است، ارزیابی گردیده است. یافته­ ها نشان می­دهد: همبستگی این دو سازه در کل و به تفکیک جنسیت معنادار نیست. همچنین تفاوت معناداری بین نظام اعتقادی دو جنس مشاهده نشد. ولی اضطراب مرگ به طور معناداری در زن­ها بیشتر از مردهاست.
بهرامی­احسان (۱۳۸۱) و بیرشک و همکاران(۱۳۸۰) (به نقل از حیدری، ۱۳۸۸) نشان دهنده رابطه معنادار منفی بین جهت­گیری مذهبی و اضطراب مرگ می­باشد. یعنی هرچه میزان درونی بودن مذهب بیشتر باشد، از مقدار اضطراب مرگ کاسته می­ شود. افراد دارای جهت­گیری بیرونی اضطراب بیشتر و افراد دارای جهت­گیری مذهبی درونی اضطراب کمتری دارند.
مسعودزاده و همکاران (۱۳۸۷) با بررسی میزان شیوع اضطراب مرگ در بین کارکنان بیمارستان پی بردند که درجه اضطراب مرگ با جنسیت ارتباط معناداری دارد.
در پژوهش حیدری و همکاران(۱۳۸۸)، که به بررسی رابطه جهت­گیری مذهبی و هیجان خواهی و اضطراب مرگ در دانشجویان پرداختند به این نتایج دست یافتند که جهت­گیری مذهبی درونی با اضطراب مرگ کمتر و گریز از بازداری کمتر هبسته است.

عوامل نهادی

۲۰/۲

عوامل سازمانی

۰۴/۲

با توجه به جدول ۴-۲۲ مشاهده می شود که مقدار سطح معنی داری بدست آمده کوچکتر از ۰۵/۰ می باشد در نتیجه بین میانگین رتبه های ابعاد عوامل اثر گذار تفاوت معنی داری وجود دارد. با توجه به میانگین رتبه‎ها، بالاترین رتبه را به ترتیب ابعاد عوامل سازمانی، عوامل نهادی، عوامل فردی و عوامل محیطی دارا می‎باشد. این اطلاعات را به صورت گرافیکی در زیر مشاهده می کنید.
نمودار(۴-۹) عوامل اصلی اثرگذار بر انتخاب راهبردهای تجاری سازی تحقیقات دانشگاهی
فصل پنجم
نتیجه گیری و پیشنهادات
۵-۱- مقدمه
تا چندی پیش دانشمندان و پژوهشگران دانشگاه، از تجاری سازی پژوهش، امتناع می کردند و رسالت اصلی خود را صرفاً تولید دانش بدون عطف نظر به کاربرد آن در عرصه تولید، می دانستند. تا اینکه دانش به منشأ منحصر به ­فرد مزیت رقابتی تبدیل شد. با تمایل به مستقل شدن دانشگاه ها در بودجه های داخلی، دانشگاه‎ها علاقه فراوانی به تجاری سازی تحقیقات دانشگاهی از خود نشان داده اند و مشاهده می شود که تجاری سازی دارایی های فکری به اهداف نهادی بسیاری از سیستم های دانشگاهی تبدیل شده است و تغیر نقش دانشگاه‎ها از تولید کننده دانش به ایجادکننده سرمایه از دانش، که با هدف بهبود عملکرد اقتصاد ملی یا منطقه‎ای و نیز مزیت های مالی حاصله برای دانشگاه و اساتید آن صورت می گیرد، منجر به افزایش فعالیت‎های مرتبط با تجاری سازی در دو دهه اخیر شده است.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

براین اساس و با توجه به داده‏های حاصل از جمع‏آوری مصاحبه با خبرگان و نیز پرسش­نامه‏ها در فصل چهارم، اطلاعات حاصل شده در قالب جداولی آورده و مورد بررسی و تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت. در این فصل با توجه به مصاحبه های انجام شده با خبرگان، در خصوص عوامل موثر بر انتخاب راهبرد تجاری سازی تحقیقات دانشگاهی در دانشکده های دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت، ابتدا نتیجه گیری‎های بخش کیفی آورده شده و با نتایج تحقیقات سایر محققان مقایسه می شود، سپس با بهره گرفتن از داده‌های جمع‌ آوری شده از طریق پرسشنامه و آزمو­ن­های آماری انجام شده، نتایج حاصل از بخش کمی ارائه و تجزیه تحلیل ها انجام می گیرد و در ادامه موارد پیشنهادی در سه بخش، تحت عناوین پیشنهادات بر مبنای یافته‌های تحقیق، پیشنهادات برای تحقیقات آتی و همچنین پیشنهادات برای سیاستگذاران ارائه می‌گردد.
۵-۲- ارائه نتایج حاصل از بخش کیفی
پس از انجام کد گذاری های باز و بسته­ی داده های حاصل از مصاحبه های کیفی، مولفه های زیر به عنوان نتیجه گیری مصاحبه های بخش کیفی و مولفه های بیان شده از طرف اساتید در مصاحبه ها ارائه می شود. درجدول زیر بین این نتایج و نتایج حاصل از تحقیقات سایر محققان مقایسه ای نیز صورت می گیرد. نتایج حاصل، نشان دهنده انطباق داده های به دست آمده با نتایج حاصل از تحقیقات سایر محققان می باشد.

مقایسه با سایر محققان

کداصلی

کد محوری

Shane (2004)
Christensen and Bower (1996)
Shane,Katila (2002)
Bostjan Antoncic (2001), Umam(2008)

سیاست های مرتبط با دارایی های فکری

عوامل محیطی

زیرساخت های محیطی و منطقه ای

در دسترس بودن سرمایه گذاران

محیط دانشگاه، تراکم شرکت ها در یک منطقه و انتخاب آنها

وجود منابع انسانی توانمند و متخصص

عوامل مرتبط با دولت

۴ – اجرای عدالت که در همه جرائم وجود دارد ، بر شمرد و هدف خاص جرم انگاری جرائم صوتی و تصویری در حیطه ی منافیات عفت و اخلاق عمومی را عبارت از تحکیم و تقویت مبانی ، مکتب ، تفکر و جهان بینی اسلامی عنوان نمود .^[۱۵۱]
به اهداف فوق می توان حفظ و صیانت جامعه از بی بندو باری ها و رشدو تعالی اعتقادی و فرهنگی را اضافه نمود .
در بحث پیرامون جرم انگاری ، نمی توا ن نقش عرف و تفکر حاکم بر آهاد جامعه را نادیده گرفت . ضمن رعایت اصول و موازین اسلامی ، در جرم اعلام نمودن اعمال منافی عفت و اخلاق باید این امر را نیز در نظر گرفت که چنانچه اعمال و رفتاری در گذشته مورد نکوهش بوده ولی در اثر گذشت زمان و تحول عقاید و افکار ، قبح خود را از دست داده نمی بایست همچنان مصرانه به جرم و قابل مجازات بودن آن رفتار اعتقاد داشت یا اینکه می توان با اتخاذ سیاست و تدابیری که تضمین کننده ایدئولوژی اسلامی باشد با آنها به مبارزه بر خاست .
تدابیری از قبیل توسعه و بسط نهادهای فرهنگی ، کیفر یا قضا زدایی از آن گونه جرایم می تواند نقش مهمی دراین زمینه داشته باشد . به نظر می رسد چنانچه عملی که در قانون به عنوان جرم تعریف شده بین مردم آن قد رواج یابد که به یکسان فعل یا ترک فصل مباح تبدیل شود. اصرار مقنن بر استمرار و صف مجرمانه آن عمل کاری عبث و بدون پشتوانه مردمی خواهد بود .
بنابراین جهت جلوگیری از بروز این نوع جرایم باید به ریشه یابی آن پرداخت . باید به نظریات عام مردم و فرهنگ غالب بر آحاد جامعه اهمیت داد وبرای آن اصالت قائل شد و از این طریق و با کار آموزشی و فرهنگی مانع بروز این نوع جرائم شد .

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

در هر حال تدوین ضمانت اجراهای کیفری در جهت حفظ عفت و اخلاق عمومی یک امر ضروری و اجتناب ناپذیر است . قانونگذار نیز در این راستا، اقدام به جرم انگاری دررابطه با اعمال و اشیایی که عفت و اخلاق عمومی را جریمه دار می نماید ، نموده و برای این گونه اعمال خصیصه مجرمانه قائل شده است .
یکی از مهم ترین این مقررات قانون نحوه ی مجازات اشخاص درامور سمع ی و بصری فعالیت غیر مجاز می نمایند مصوب ۱۳۷۲ و ماده ۶۴۰ قانون مجازات اسلامی میباشد .
گفتار دوم: جرمانگاری های جدید در پاسخ به ضرورت های اجتماعی جدید در امور سمعی بصری
الف) مقررات حاکم بر جرائم مربوط به صوت و تصویر قبل از انقلاب :
وقتی به پیکره ی یک اجتماعی نگاه دقیقی می اندازیم، می بینیم که نگرانی عقلای جامعه از عفت و اخلاق عمومی شان در برابر پدیده های صوتی و تصویری نه تنها قابل دفاع و توجیه است بلکه در بسیاری از موارد لازم و ضروری می باشد ، لذا صرف نظر از رژیم سیاسی حاکم ملاحظه می شود در زمانِ رژیم طاغوت نیز موضوع مقابله ، استهجان و ابتذال در مقولهی صوت وتصویر مطرح بوده و به صورت قوانین کیفری درقانون مجازات عمومی و برخی قوانین دیگر وارد شده است که به آنها اشاره خواهد شد. پس از انقلاب مشروطیت اولین قانون جزایی توسط قانون گذار در ایران وضع شد. قانون مجازات عمومی مصوب ۱۳۰۴ می باشد .
توجه به اینکه رژیم سیاسی قبل از انقلاب اسلامی نگرش شبیه به نگرش های ممالک غربی نیست به موضوع جرائم صوتی و تصویری اعمال می گردید . اما وقتی منصفانه ماده ۲۱۳ از قانون مجازات عمومی مصوب ۱۳۰۴ وهمچنین ماده ۲۱۳ مکرر قانون مجازات عمومی الحاقی ۱۳۵۲ را مطالعه می کنیم می بینیم که عقلاء و دانشمندان آن زمان نیز صرف نظر از اینکه دیدگاه رژیم سیاسی چه بود . و در این خصوص آیا واقعاً در صدد ترویج فحشا و فساد بودند یا خیر ؟
و آیا عملاً اجرای ماده ی ۲۱۳ مذکور را به تعطیلی کشانده بودند یا به نحو دلخواه تفسیر واجرا می کردند یاخیر ؟ در زمینه ابتذال و عفت و اخلاق عمومی از طریق صوت و تصویر حساسیت قابل تحسینی داشتند. ماده۲۱۳ مکرر این قانون اشعارمیداشت: اشخاص ذیلبه حبس تادیبی تایکسال محکوم خواهندشد .
مفاد این اشیاء شامل اشیایی نخواهد بود که محصولات صنایع مستظرفه محسوب یا جنبه ی علمی داشته و برای مقاصد علمی به اشخاص که سن آنها بیش از ۱۸ سال است فروخته شده و یا در موزه
به معرض عمومی گذارده می شود .^[۱۵۲]
قانون مجازات عمومی ایران مصوب ۱۳۰۴ تقریبا ترجمه ی قانون مجازات عمومی ۱۸۱۰ میلادی فرانسه بوده و همانطور که می دانیم ، حقوق فرانسه از خانواده حقوق رومی – ژرمنی و مبدا تحولات قانون گذاری درکشور های خاورمیانه تلقی شده است .

ساختار غالب تخمدان ارتباطی معنی­دار با ابتلای به اندومتریت بالینی، آلودگی به باکتری­ ها، قطر گردن رحم، تقارن دو شاخ رحم و وجود لومن آن، تعداد تلقیح و نیاز به درمان مجدد نداشت. گاوهایی که تخمدان آنها ساختار قابل لمسی نداشت وضعیت بدنی به طور معنی­داری کمتر از گاوهایی بود که تخمدان آنها جسم زرد و یا کیست داشت. گاوهای دارای کیست روزهای باز بالاتری از گاوهای دارای جسم زرد داشتند. در گاوهای با ساختار تخمدان متفاوت میانگین تعداد تلقیح تفاوت معناداری نداشت (جدول ۱۴).
۴-۲- معاینه دوم
۴-۲-۱- ابتلای به اندومتریت بالینی
در معاینه دوم (۳۹ تا ۴۹ روز پس از زایش) ۲۰ راس از ۱۲۸ گاو (۱۶ درصد) اندومتریت بالینی را نشان دادند (جدول ۲). ارتباط ابتلای به اندومتریت بالینی با آلودگی کلی باکتریایی و هیچ یک از باکتری­ های T. pyogenesis، F. necrophorum، مورد مشترک این دو و یافته­های باکتری E. coli معنی­دار نبود. بین ابتلای گاوها به اندومتریت و قطر بیشتر گردن رحم (بیشتر از ۵ سانتی­متر)، عدم تقارن شاخ­های رحم، وجود لومن رحم، ساختار تخمدانی و تعداد تلقیح ارتباط معنی­داری وجود نداشت. بین ابتلای گاوها به اندومتریت بالینی و احتیاج به درمان دیگر ارتباط معنی­دار وجود داشت. میانگین وضعیت بدنی و روزهای باز در گاوهای سالم و مبتلا به اندومتریت بالینی تفاوت معنا داری نداشت (هرچند در گاوهای مبتلا روزهای باز بیشتر بود) اما در گاوهای مبتلا به اندومتریت بالینی میانگین درصد نوتروفیل­ها در سلول شناسی گردن رحم به طور معنی­داری بالاتر از گاوهای غیر مبتلا بود (جدول ۳).
۴-۲-۲- باکتری شناسی
در ۶ راس از ۱۲۸ گاو، ۷ مورد آلودگی باکتریایی به روش PCR شناسایی شدند (جدول ۴)، ۴ گاو برای باکتری E. coli مثبت بودند، ۲ گاو برای باکتری T. pyogenes مثبت بودند و ۱ گاو برای باکتری F. necrophorum مثبت بود که آن هم عفونت مشترک با باکتری T. pyogenes داشت و ارتباط آنها معنی­دار بود (جدول ۶).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

آلودگی کلی باکتریایی و آلودگی با هیچ یک از باکتری­ های T. pyogenesis، F. necrophorum، مورد مشترک این دو و یافته­های باکتری E. coli با ابتلای به اندومتریت بالینی ارتباط معنی­دار نداشت. آلودگی کلی باکتریایی نمونه­های رحمی یا هریک از باکتری­ ها به تنهایی ارتباط معنی­داری با روزهای باز، تعداد تلقیح و دریافت درمان مجدد (جدول ۸)، وضعیت بدنی گاو، ساختار تخمدان، افزایش قطر گردن رحم و عدم تقارن دو شاخ رحم نداشتند. آلودگی کلی باکتریایی و یافتن باکتری T. pyogenesis با وجود لومن شاخ رحم ارتباط معنی­دار داشتند اما یافتن باکتری­ های F. necrophorum و E. coli ارتباط معنی­دار با وجود لومن رحم نداشتند. آلودگی کلی باکتری­ ها و یا هریک از باکتری­ ها به تنهایی تغییر معناداری در میانگین وضعیت بدنی و روزهای باز (جدول ۹) ایجاد نکرده بود. در آلودگی کلی باکتری­ ها و نیز آلودگی با T. pyogenesis درصد نوتروفیل­ها در سلول شناسی ترشحات گردن رحم بیشتر بود (جدول ۱۰).
در هیچ یک از نمونه­ها، باکتری P. melaninogenicus شناسایی نشد.
۴-۲-۳- شاخص ­ها و عوامل تولید مثلی
بین قطر گردن رحم با ابتلای به اندومتریت بالینی، تعداد کلی یافته­های باکتریایی و هیچ یک از باکتری­ های T. pyogenesis، F. necrophorum، مورد مشترک این دو و یافته­های باکتری E. coli به صورت ارتباط معنی­داری نبود. در گروهی که قطر گردن رحم با اندازه بیش از ۵ سانتی­متر داشتند، عدم تقارن شاخ­ها و وجود لومن رحم به طور معنی­داری بیشتر بود. قطر گردن رحم با ساختار تخمدان و احتیاج به درمان مجدد ارتباط معنی­داری نداشت. قطر کمتر گردن رحم با تعداد تلقیح کمتر همراه بود. میانگین وضعیت بدنی، درصد نوتروفیل­ها در سلول شناسی گردن رحم و روزهای باز با قطر گردن رحم در ارتباط نبود هر چند گروه با قطر بیش از ۵ سانتی­متر روزهای باز بالاتری داشتند (جدول ۱۱).
بین عدم تقارن دو شاخ رحم با ابتلای به اندومتریت بالینی، تعداد کلی یافته­های باکتریایی و هیچ یک از باکتری­ های T. pyogenesis، F. necrophorum، باکتری E. coli، ساختار تخمدان، دریافت درمان مجدد و تعداد تلقیح ارتباط معنی­داری وجود نداشت. عدم تقارن دو شاخ رحم با قطر بیشتر گردن رحم و وجود لومن رحم ارتباط داشت. میانگین وضعیت بدنی، روزهای باز و درصد نوتروفیل­ها در سلول شناسی گردن رحم در دو گروه با شاخ رحم متقارن و نامتقارن متفاوت نبود (جدول ۱۲).
بین وجود لومن رحم و اندومتریت بالینی ارتباط معنی­داری نبود. ارتباط بین وجود لومن رحم با آلودگی کلی باکتریایی در نمونه­های رحمی و با یافتن باکتری­ T. pyogenesis ارتباط معنی­دار بود اما با یافتن باکتری­ های F. necrophorum و E. coli ارتباط نداشت. بین وجود لومن رحم با قطر بیشتر شاخ رحم و عدم تقارن دو شاخ آن ارتباط معنی­دار بود. وجود لومن رحم با ساختارهای تخمدان، نیاز به درمان مجدد و تعداد تلقیح ارتباط معنی­داری نداشت. میانگین وضعیت بدنی، روزهای باز و درصد نوتروفیل­ها در سلول شناسی گردن رحم در دو گروه دارای لومن و بدون لومن تفاوت معناداری نداشتند (جدول ۱۳).
میانگین وضعیت بدنی در گاوهای مبتلا به اندومتریت بالینی، گاوهای آلوده به باکتری به صورت کلی، یا هر یک از باکتری­ های T. pyogenesis، F. necrophorum و E. coli، با قطر گردن رحم، تقارن دو شاخ رحم و وجود لومن آن، تعداد تلقیح و نیاز به درمان مجدد تفاوت معنی­دار نداشت. تنها در گروهی که تخمدان آنها هیچ ساختار قابل لمسی نداشت میانگین وضعیت بدنی به طور معنی­داری کمتر از گروهی بود که تخمدان آنها جسم زرد یا کیست داشت (جدول ۱۴).
ساختار غالب تخمدان ارتباطی معنی­دار با ابتلای به اندومتریت بالینی، آلودگی به باکتری­ ها، قطر گردن رحم، تقارن دو شاخ رحم و وجود لومن آن و تعداد تلقیح نداشت. گروهی که تخمدان بدون ساختار خاصی داشتند به طور معنی­داری نیاز به درمان بیشتر داشتند. گاوهایی که تخمدان آنها ساختار قابل لمسی نداشت وضعیت بدنی به طور معنی­داری کمتر از گاوهایی بود که تخمدان آنها جسم زرد و یا کیست داشت. در گاوهای با ساختار تخمدان متفاوت میانگین روزهای باز و تعداد تلقیح تفاوت معناداری نداشت (جدول ۱۴).
۴-۳- مقایسه نخستین و دومین معاینه
شیوع اندومتریت بالینی در اولین معاینه بیشتر از دومین معاینه بود (%۵/۳۵ در مقابل %۱۶). درجه ترشحات مهبلی در اولین معاینه با دومین معاینه ارتباطی نداشت (P > 0.05).
آلودگی کلی باکتری­ ها در نخستین و دومین معاینه تفاوت معنی­داری نداشت (P ≥ ۰.۰۵) اما آلودگی رحم به باکتری­ های T. pyogenes و F. necrophorum در نخستین معاینه به طور معنی­داری بالاتر از دومین معاینه بود (P < 0.05). تفاوت معنی­داری بین نوبت نمونه گیری و شناسایی باکتری E. coli نبود (P > 0.05).
مدل نهایی رگرسیون لجستیک مشخص کرد که تنها متغیر تعداد شکم زایش، در معاینه نخست به طور معنی­داری بر روی شیوع اندومتریت بالینی اثر گذاشته بود:. همچنین باکتری T. pyogenes در نخستین معاینه نزدیک به معنی­داری بود (جدول ۱۶). در نخستین معاینه تلیسه­ها نسبت به شکم دوم­ها، ۰۲/۴ برابر بیشتر در خطر اندومتریت بالینی بودند. بین شکم زایش و حضور باکتری هیچ اثر متقابل معنی­داری نبود.

تصویر ۱. محصولات PCR استاندارد DNA ژنومی ترشحات رحمی.
A: E. coli (bp 340)؛ B: T. pyogenes (bp 270)؛ C: F. necrophorum (bp 402)؛ D: P. melaninogenicus (bp 389)؛ M: نشانگر وزن مولکولی، C+: کنترل مثبت، C-: کنترل منفی، ستون­های ۱ تا ۴: نمونه­های ترشحات رحمی. قطعات DNA روی ژل ۱ درصد آگاروز با رنگ اتیدیوم بروماید آشکار شدند.

تصویر ۲. محصولات واکنش زنجیره­ای استاندارد و چندتایی DNA ژنومی ترشحات رحمی برای باکتری­ های E. coli، T. pyogenes، F. necrophorum و P. melaninogenicus.
M: نشانگر وزن مولکولی؛ ستون ۱: واکنش زنجیره­ای چندتایی F. necrophorum (bp 402)، E. coli (bp 340) و T. pyogenes (bp 270)؛ ستون ۲: واکنش زنجیره­ای چندتایی F. necrophorum
(bp 402) و T. pyogenes (bp 270)؛ ستون ۳: واکنش زنجیره­ای چندتایی E. coli (bp 340) و T. pyogenes (bp 270)؛ ستون ۴: F. necrophorum (bp 402)؛ ستون ۵: P. melaninogenicus (bp 389)؛ ستون ۶: E. coli (bp 340)؛ ستون ۷: T. pyogenes (bp 270). قطعات DNA روی ژل ۵/۱ درصد آگاروز با رنگ اتیدیوم بروماید آشکار شدند.

تفسیر قرآن در طول تاریخ اسلام به صورت یکی از علوم اسلامی درآمده و حجم چشمگیری از منابع و مکتوبات اسلامی را به خود اختصاص داده است. دانشمندان و اندیشمندان مسلمان، با گرایش­های گوناگون به تفسیر قرآن پرداخته و روش­ها و مکاتب تفسیری متعدد را پدید آورده­اند^[۵۰۶].
۳-۱۰-۱- تفسیر در عهـد تابعین^[۵۰۷]
در دوره تابعین با گسترش دولت اسلامى و حوزه‏هاى حکومت و هجرت برخى از اندیشمندان به نواحى گوناگون سرزمین اسلام، حوزه‏هاى علوم اسلامى شکل گرفت و پیدایش طبقات مفسرین و جریان‏هاى تفسیرى به این عصر مى‏پیوند. در این دوره­ تحولات مهمی در حوزه­ تفسیر رخ داد. علم تفسیر در آغاز به عنوان زیر مجموعه علم حدیث شکل گرفت، اما به تدریج به علمی مستقل تبدیل شد. حتی در این زمان نیز روش زنجیره انتقال( اسناد) برای تفسیر آیات قرآن مورد استفاده قرار می­گرفت. افزایش اختلاف عقیده­ها در مورد معنای برخی آیات یکی از موضوع­های مهم مورد بحث در این دوره بود. شاگردانی که حضور صحابه را درک کرده بودند، نه تنها آنچه را که از اساتید خود شنیده بودند، نقل می­کردند؛ بلکه خودشان نیز در مورد قرآن نظر می­دادند. در این دوره تفسیر غالباً به شکل مأثور، مجموعه ­ای از منقولات و آراء صحابه، بود. تابعین در تفسیر قرآن بیشتر به روایاتی استناد کرده ­اند که از صحابه شنیده­اند، اما باب اجتهاد و رأی در آن رو به گسترش بود علمای فن، این دوره را به چند مکتب تقسیم کرده ­اند.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۳-۱۰-۱-۱-مکتب تفسیری مکه
مدرسه تفسیر مکه را عبدالله بن عباس برپا نمود^[۵۰۸] و بین شاگردانش از تابعین می­نشست و کتاب خدا را برای آنها تفسیر می­کرد و آنچه از معانی قرآن که برای آنها مشکل بود، توضیح می­داد و شاگردانش نیز آنچه را می­گفت حفظ می­کردند و آن­چه را شنیده بودند برای دیگران نقل می­کردند^[۵۰۹]. مشهورترین شاگردان وی عبارتند از: سعید بن جبیر، مجاهد، عکرمه، طاووس بن کیسان الیمانی و عطاء بن ابی رباح و غیره^[۵۱۰] و همه این­ها جزء موالی بودند^[۵۱۱]، ابن تیمیه می­گوید: عالم­ترین مردم به تفسیر اهل مکه هستند.^[۵۱۲] و نیز در روایت از ابن عباس از نظر کمی و زیادی فرق داشتند همانطوری که علماء در مقدار ثقه بودن و اعتماد به آنها مختلف بودند.^[۵۱۳]
در این­جا به بررسی مجمل حال هر کدام از تابعین مشهور- به­ ویژه موالی- در مکتب ابن عباس می­پردازیم تا جایگاه تفسیری و مقدار اعتماد به آن­ها روشن گردد.
۱-سعید بن جبیر( م شعبان ۹۵ه.ق)^[۵۱۴]
او از تابعین و از متقدمین و ممتازین آنها در تفسیر و حدیث و فقه است، قراءات را از ابن عربی گرفته است و نیز به او عرضه کرده است و از ابن عباس تفسیر را استماع نموده است و اکثر روایات او از ابن عباس است.^[۵۱۵]علمای جرح و تعدیل او را توثیق نموده ­اند.
ابن حبان در الثقات او را نام برده است و می­گوید:« کان عبداً فاضلاً ورعاً»^[۵۱۶] و اصحاب کتب سته بر او اجماع دارند.
ابوالقاسم طبری می­گوید:« هو ثقهٌ، حجهٌ، امامٌ علی المسلمین»^[۵۱۷] قتاده می­گوید: عالم­ترین تابعین چهار نفرند: عطاء بن ابی رباح عالم­ترین در مناسک، سعید بن جبیر اعلم در تفسیر، عکرمه اعلم در سیر و حسن اعلم به حلال و حرام.
سفیان ثوری می­گوید:« تفسیر را از چهار نفر یاد بگیرید: سعید بن جبیر، مجاهـد، عکرمه و ضحاک».^[۵۱۸]
تفسیر سعید بن جبیر همانند استادش ابن عباس و دیگر مفسران صدر اول شیوه­ روایی است.
ابن خلکان نوشته است تفسیر سعید در مطاوی تفسیرهای عامه و خاصه مندرج است. سعید بن جبیر از مفسران بزرگ شیعی در دوره تابعین است به همین دلیل با حجاج درگیر شد و به دلیل طرفداری او از تشیع زیر شکنجه به شهادت رسید مناظره او با حجاج حاکی از قدرت یقین و ثبات ایمان و وثوقش به خدا بود.^[۵۱۹]
۲-مجاهد بن جبر مکی^[۵۲۰]
مجاهد بن جبر مکی، ابوالحجاج مخزومی مولی سائب بن ابی سائب، او یکی از ثقات بزرگ است که در سال ۲۴ هجری در خلافت عمر متولد شد و وفات او در مکه در حالی که سجده بود در سال ۱۱۴ هجری به وقوع پیوست^[۵۲۱] او کمترین روایت را در بین اصحاب ابن عباس از او نقل کرده است و موثق­ترین آنهاست.
فضل بن میمون می­گوید: از مجاهد شنیدم که می­گفت: «قرآن را سی بار بر ابن عباس عرضه کردم»^[۵۲۲] ثوری می­گوید:« اذا جاءک التفسیر عن مجاهد فحسبک به». و در این رابطه ابن تیمیه می­گوید: به همین دلیل شافعی و بخاری و غیره از اهل علم به او اعتماد کرده ­اند».^[۵۲۳] سهیل بن کهیل او را در شمار مفسران شیعه نام برده است.^[۵۲۴]
مجاهد در تفسیر قرآن دارای آزاداندیشی زیادی بود به طوری که قرآن را به شکلی که مناسب و موافق مفاهیم ظاهری الفاظ و تعابیر قرآنی نبود تفسیر می­کرد او با صراحت تمام و به روشنی به تشبیه و تمثیل اقدام می­نمود که این روش بعداً آغازی برای روش تفسیر معتزلی شد. مجاهد در تفسیر مقام پیشوایی دارد و بی­رقیب است اگر وی به خود اجازه شهامت را در تفسیر داده است از ارزش تفسیر او نمی­کاهد و خدشه­ای به مقام و منزلت وی در تفسیر وارد نمی­کند.^[۵۲۵] مجاهد آیه «وجوه یؤمئذ ناضره الی ربها ناظره»^[۵۲۶] را به گونه ­ای تفسیر می­ کند که دقیقاً با اعتقاد معتزله مبنی بر عدم رؤیت خداوند مطابقت دارد.^[۵۲۷]
روش عقلی مجاهد در معدود آیات قرآن مصداق دارد، نه نسبت به تفسیر تمام آیات آن. مجاهد بسیاری از فضائل حضرت علی(ع) و خاندان عصمت و طهارت(ع) را که در قرآن کریم نازل گردیده نقل می­نماید؛ امروز نسخه­ای از تفسیر مجاهد مورخه سال ۵۴۴ ق به شماره­ ۱۰۷۵ ثبت در دفتر کتابخانه دارالکتب المصریه در هشت جلد به زبان عربی موجود است. این تفسیر در طی کتب معتبر سنی و شیعه بسیار نقل شده است. بیشتر آن را طبری در تفسیر خویش و نیز بخاری و شافعی و سایرین از کتب عامه^[۵۲۸] در کتب خود ضبط کرده ­اند و هم­چنین در تفسیرها و کتب اربعه شیعه از او بسیاری نقل گردیده است.
جلد اول تفسیر مجاهد، از سوره بقره تا آیه ۴۳ سوره نساء، مجلد دوم از آیه ۴۶ سوره نساء تا سوره انفال؛ جلد سوم از سوره توبه تا آیه ۴۴ سوره بنی اسرائیل؛ جلد چهارم از آیه ۲۵ سوره بنی­اسرائیل تا آیه ۲۵ سوره فرقان؛ جلد پنجم از آیه ۲۷ سوره فرقان تا پایان سوره یس، جلد ششم از سوره صافات تا پایان سوره نجم؛ جلد هفتم از سوره قمر تا پایان عم یتسائلون؛ جلد هشتم از سوره و النازعات تا پایان سوره ناس.
این نسخه توسط مجمع الابحاث الاسلامیه پاکستان عکس­برداری گردید سپس با مقدمه و تحقیق عبدالرحمن الطاهر سورتی و با نفقه­ی شیخ خلیفه آل ثانی امیر دولت قطر در دو مجلد به چاپ رسید و طبع مجدد آن در بیروت صورت گرفت. مصحح اختلافات متن تفسیر و آن­چه را که در تفسیر طبری ذکر شده است در پاورقی ضبط کرده که بسیار نافع است.
۳- عکرمه، مولی ابن عباس( م۱۰۴یا ۱۰۵ه. ق)
وی ابوعبدالله عکرمه بربری مدنی یکی دیگر از موالی(مولی ابن عباس)است که اصلش از بربر در مغرب است و از مولایش ابن عباس و علی(ع) و نیز از ابی­هریره و غیره روایت کرده است.^[۵۲۹] ابن ابی حاتم از سماک نقل می­ کند که عکرمه گفت:« هر چه را برای شما روایت می­کنم از قرآن از ابن عباس است». و سماک بن حرب می­گوید: شنیدم عکرمه می­گوید:« من آنچه را بین دو لوح وجود دارد تفسیر کردم».
شعبی می­گوید:« کسی اعلم از عکرمه به کتاب باقی نماند».^[۵۳۰] گویند: ابن عباس آیه: « لم تعظون قوماً الله مهلکهم او معذبهم عذاباً شدیداً»^[۵۳۱] را می­خواند و می­گفت: ندانستم، آیا این قوم نجات یافتند یا هلاک شدند؟ عکرمه گوید: من راجع به این مطلب بر توضیح خود افزودم تا ابن عباس دریافت که این گروه نجات یافتند^[۵۳۲]. تفسیر عکرمه مانند بسیاری از تفاسیر صدر اول اسلام به شیوه­ روائی است و طی تفسیرهای سنی و شیعه بسیاری از وی نقل شده است.
استاد سید محمد باقر حجتی می­نویسند که از خلال روایات به­دست می ­آید که شخصیت علمی او در تفسیر قرآن بسیار ممتاز بوده و او دارای ذوقی سرشار در تفسیر بوده به طوری که گاهی ابن عباس یعنی استاد او از قریحه­ی تفسیری وی بهره­مند می­شد^[۵۳۳].
عکرمه مواردی از آیات قرآن را که تفسیر آنها برای ابن عباس غامض و مبهم می­نمود شرح و توضیح می­داد. علما در توثیق او اختلاف کرده ­اند عده­ای او را توثیق نکرده ­اند و از او روایت نکرده ­اند و عده­ای او را توثیق کرده و از او روایت کرده ­اند و از علما عده­ای می­گویند که او مدعی شناخت همه چیز در قرآن است و نیز او را متهم به کذب نسبت به مولای خود ابن عباس می­نمایند و بعد او را متهم به اینکه رأی خوارج را دارد می­نمایند.^[۵۳۴] و از آن جمله علامه حلی و محدث قمی می­نویسند که او از مفسران امامیه نبوده^[۵۳۵] و بلکه از خوارج به شمار می ­آید و به همین دلیل از تشییع جنازه وی امتناع شد^[۵۳۶] و حتی یادآور شدند که به امام محمد باقر(ع) عرض کردند که عکرمه را اجل نزدیک شده و مرگش فرارسیده است امام محمد باقر(ع) فرمود اگر به وی دسترسی داشتم سخنی را به او تعلیم می­دادم که طعمه­ی آتش دوزخ نگردد.^[۵۳۷]
۴- عطاء بن ابی رباح مکی( م۱۱۴ه.ق)
وی ابو محمد عطاء بن ابی رباح مکی قرشی در سال ۲۷ه متولد شد و در سال ۱۱۴هجری وفات یافت.^[۵۳۸] او از ابن عباس، ابن عمر، ابن عمروبن عاص و غیره روایت نموده است و خودش نقل می­ کند که دویست صحابی را درک کرده است و او ثقه، فقیه و عالم است و فتوای اهل مکه به وی منتهی می­ شود.^[۵۳۹] مباحثی که در رابطه با عطاء بیان شد بیان­گر جایگاه علمی او نزد عموم است و به ثقه بودن و صدق او دلالت می­ کند و از همه مهم­تر شهادت استادش ابن عباس است که به مردمی که دور او جمع شده بودند گفت:« تجتمعون إلینااهل مکه و عندهم عطاء؟^[۵۴۰] قتاده درباره او می­گوید:« اعلم تابعین چهار نفرند عطاء در مناسک، سعید بن جبیر در تفسیر، عکرمه در سیر و حسن در حلال و حرام».^[۵۴۱] گولدزیهر روایات تفسیری عطاء و مجاهد را که از مدرسه ابن عباس است کهن­ترین روایات تفسیری می­داند.^[۵۴۲]
۵- طاووس بن کیسان الیمانی
وی ابوعبدالرحمن طاووس بن کیسان یمانی حمیری خَبَدی مولی بحیر بن ریسان و گفته شده مولی همدان است. و او از عبادله اربعه^[۵۴۳] و غیر از آنها روایت کرده است و از او روایت شده است که با ۵۰ صحابی مجالست داشته است و با ابن عباس بیش از دیگران آمد و شد می­کرد.^[۵۴۴]
او عالمی متقن، خبیر به معانی کتاب الله تعالی بود که دلیل آن مجالست زیاد با صحابه و اخذ روایت از آنهاست و لیکن با ابن عباس مجالست بیشتری داشته است. به این دلیل شاگرد او و از رجال مدرسه مکه به شمار می­رود.^[۵۴۵] او دارای ورع زیاد و امانت­داری بزرگ بود؛ تا جایی که استادش ابن عباس درباره او گفت: «انی لأظنُّ طاوساً من اهل الجنه»^[۵۴۶] ابن حبان می­گوید: او از بندگان اهل یمن و از سادات یمن و مستجاب الدعوه بوده است و چهل بار حج رفته است.^[۵۴۷] او از اصحاب امام زین العابدین علی بن الحسین می­باشد و ابن قتیبه در کتاب المعارف بر شیعه بودن وی تنصیص نموده است.^[۵۴۸]آقا بزرگ تهرانی با استناد به نوشته ابن الجوزی احتمال می­دهد که وی کتابی در تفسیر تدوین کرده است.^[۵۴۹]
۳-۱۰-۱-۲-مکتب تفسیری مدینه
بسیاری از صحابه در مدینه مقیم شدند و مانند عده­ای به سایر بلاد اسلامی روی نیاوردند. اینان برای تعلیم کتاب خدا مجالسی در مدینه ترتیب دادند که بسیاری از تابعین در تفسیر قرآن از این مجالس بهره بردند و در نتیجه مکتبی بوجود آمد که اهل مدینه از آن پیروی می­­کردند^[۵۵۰].
این مکتب بر علی(ع) و ابی بن کعب دور می­زد مشهورترین شاگردان این مکتب ابوالعالیه، زید بن اسلم، و محمد بن کعب قرظی هستند^[۵۵۱] که برخی با واسطه و بعضی بدون واسطه از ابی بن کعب روایت می­کردند.
۱- ابوالعالیه( م۹۰یا ۹۳ هجری)
وی ابوالعالیه رفیع بن مهران ریاحی است که جاهلیت را درک کرده است و بعد از وفات پیامبر(ص) اسلام آورد و از علی(ع)، ابن مسعود، ابن عباس، ابن عمر و ابی بن کعب و غیره روایت نموده است، او از ثقات تابعین مشهور در تفسیر است. ابن معین، ابوزرعه و ابوحاتم او را ثقه می­دانند، در ثقه بودن او اجماع وجود دارد. قتاده از وی روایت می­ کند که گفت: بعد از پیامبر ۱۰ سال قرآن خواندم. او نسخه بزرگی از تفسیر را از ابی بن کعب روایت می­ کند و ابوجعفر رازی از ربیع بن انس از ابوعالیه از ابیّ آن را روایت می­ کند و ابن جریر و ابن ابی حاتم از این نسخه زیاد نقل کرده ­اند همانطوری که حاکم در مستندرکش و امام احمد حنبل در مسندش نقل کرده ­اند.^[۵۵۲]
۲- زید بن اسلم( م ۱۳۶ه.ق)
وی ابوعبدالله زید بن اسلم عدوی مدنی، فقیه و مفسر و مولی عمر بن خطاب می­باشد؛از بزرگان تابعین است که در تفسیر و ثقه بودن در آن روایت می­ کند شناخته شده است.^[۵۵۳]
امام احمد و ابوزرعه و ابوحاتم و سنایی می­گویند که او ثقه است. این چنین معروف است که زید قرآن را با رأی و نظر خود تفسیر می­کرد و در این باره احساس سختی نمی­کرد. مشهورترین کسی که از او تفسیر را می­آموخت از علماء مدینه فرزندش، عبدالرحمن بن زید و مالک بن انس امام دارالهجره بود^[۵۵۴].
۳- محمد بن کعب القرظی( م ۱۱۷ یا ۱۱۸ه.ق)
وی ابوحمزه، یا ابوعبدالله، محمد بن کعب بن سلیم بن اسد القرظی المدنی است او از علی(ع) و ابن مسعود و ابن عباس و غیره روایت نموده است و نیز با واسطه از ابی بن کعب روایت می­ کند و در اشتهار به ثقه و عدالت و ورع و کثرت و تأویل قرآن دارد ابن عوم درباره او می­گوید: «ما رأیت احداً اعلم بتأویل القرآن من القرظی؛ یعنی من در تأویل قرآن کسی را عالم­تر از قرظی ندیدم»^[۵۵۵]. در روایات محمد بن کعب قرظی باید دقت کرد، زیرا او از تورات و انجیل و از بنی اسرائیل نقل می­کرده است.
۳-۱۰-۱-۳-مکتب تفسیری عراق
تفسیر در این مدرسه خود به دو حلقه: کوفه و بصره‏^[۵۵۶] تقسیم مى‏شود، مدرسه تفسیر در عراق را ابن مسعود پایه­گذاری نمود. که براساس آراء ابن مسعود مبتنی بود^[۵۵۷] و بعدها از علی(ع) الهام گرفت و بارور شد. غیر از او مردم عراق از صحابه دیگر نیز تفسیر می­آموختند ابن مسعود استاد اول این مدرسه بود و این مطلب به دلیل شهرت او در تفسیر و کثرت روایت از او بود،^[۵۵۸] و عمر وقتی عمار یاسر را به حکومت عراق( کوفه) فرستاد، ابن مسعود را به عنوان معلم و وزیر همراه او فرستاد. او معلم اهل کوفه بود. اهل عراق به دلیل اهل رأی و نظر بودن ممتاز هستند^[۵۵۹] و این مطلب به دلیل اختلاف بین آنهامی­باشد.
علماء می­گویند: ابن مسعود کسی است که اساس این روش و طریقه را در استدلال بنیان نهاد. سپس علماء عراق از او تبعیت کردند.^[۵۶۰] و طبیعی است که این روش در مدرسه تفسیر هم تأثیر می­ گذارد و تفسیر قرآن به رأی و اجتهاد افزایش می­یابد. زیرا استنباط مسائل شرعی و اختلاف آنها در این مورد نتیجه اعمال رأی و فهم نصوص قرآن و سنت است.^[۵۶۱] محل بروز و ظهور مکتب اهل بیت و نشر تشیع، کوفه بود که یاران خاص علی در آن جا به نشر این مکتب پرداختند.
بیشتر راویان حدیث به خصوص از حضرت امام محمد باقر و امام صادق(ع)کوفی هستند، در آن­جا کسانی به فقه و تفسیر شهرت داشتند. مشهورترین شاگردان آن در کوفه- مّره همدانی- علقمه بن قیس- مسروق- عامر شعبی- اسود بن زید- جابر بن یزید- سدّی است و مشهورترین شاگردان آن در بصره- حسن بصری- قتاده و ابوصالح می­باشند.^[۵۶۲]
۳-۱۰-۱-۳-۱-مفسران معروف کوفه در عصر تابعین
۱- مّره همدانی(م ۷۶ه.ق)
وی ابواسماعیل مره بن شراحیل همدانی کوفی و عابد که معروف به مّره الطیب و مّره الخیر شده است و به دلیل عبادت و ورع و کثرت صلاحیتش این لقب را گرفته است.^[۵۶۳] او از ابوبکر ، عمر، علی(ع)، ابن مسعود و غیره روایت کرده است. گفته شده که در روز ششصد رکعت نماز می­خواند.^[۵۶۴] وی یکی از فقهاء کوفه و دشمن علی(ع) بوده است و نسبت به او بغض می­ورزیده است با توجه به این­که کوفه مملو از فقهاء و علماء طرفدار علی(ع) بوده است.^[۵۶۵]
۲- علقمه بن قیس( م ۶۱ه.ق)
وی علقمه بن قیس بن عبدالله بن مالک نخعی کوفی در زمان حیات رسول(ص) متولد شد و از عمر، عثمان، علی(ع) و ابن مسعود و غیره روایت کرده است و او از مشهورترین روات عبدالله بن مسعود است و نیز داناترین و معروف­ترین آنهاست. عبدالرحمن بن یزید نقل می­ کند که عبدالله گفت:« ما اقرأ شیئاً و لا اعلمه الا علقمه یقرؤه و یعلمه».^[۵۶۶] او در صفین همراه علی(ع) بود و کشته شد و از زهاد و رؤسای تابعین بوده است.^[۵۶۷]
۳- مسـروق( م۶۳ه.ق)