هنر صخره ای پیش از تاریخ بزرگترین پیکره شواهدی است که ما در ریشه های هنری، شناختی و فرهنگی انسانها در دست داریم. ده میلیون نگاره یا نقش مایه هنر صخره ای تاکنون کشف شده اند. این مجموعه عظیم، موثق ترین مدرکی است که ما از چگونگی تکامل انسان ها و تکامل بعد ساختارهای پیچیده اجتماعی آنها در دست داریم. (بدناریک، ۱۳۷۷: ۴-۱۰)
مطالعات نسبتاً پیوسته ای در سال های اخیر در مناطق مختلف دنیا صورت گرفته که موجب بدست آمدن این گونه داده در آسیای مرکزی، از مغولستان، قرقیزستان، افغانستان، پاکستان و سیبری شده است.(تصاویر۲-۱، ۲-۲)
از دیگر کشورهایی که دارای سنگ نگاره هستند می توان به مناطق مختلف کشور هند اشاره کرد. (Agrawal,1982:79-86) (تصویر۲-۳)
تصویر_۲-۳٫ سنگ نگاره های هند الف)صحنه شکار و رقص؟ ب)گونه های مختلف تصویر زن (agrawal,1982: 79_86)
همچنین باید به کشور های ترکیه، آذربایجان و ارمنستان اشاره کرد. برخی از نقوش سنگ نگاره های این سه کشور اخیر قابل مقایسه با نمونه های بدست آمده از شمال غرب ایران است.(رفیع فر، ۱۳۸۴: ۱۳۸)
از دیگر مناطق مهم برای درک و تفسیر این گونه هنر بدوی مناطق مختلف اروپا است که اولین مطالعات نیز از آنجا شروع شده است (Nash&Chippindale , 2002 )، قاره آفریقا (Francis,2005 ;Hoerle ,2005)، قاره آمریکا و استرالیا نیز جایگاه ویژه ای در این تحقیقات دارند. (تصاویر ۲-۴، ۲-۵)

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

اولین نمونه های هنر صخره ای از دوره پارینه سنگی (paleolithic) بدست آمده است. در استرالیا بعضی از این نمونه ها بیش از ۶۰۰۰۰ سال یعنی به اندازه قدمت سکونت انسان در این قاره، عمر دارند. در این دوران هنر صخره ای در اروپا و سایر نقاط دنیا نیز پدید می آید . نمایش پیکر در محیط به صورت شکل های طبیعی تعدیل یافته برای نخستین بار در فلسطین پدیدار (بین ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار سال قبل) شده است و سپس سیبری و اروپای مرکزی مشاهده می شود(۳۰ تا ۲۵ هزار سال قبل). و کمی دیرتر در اروپای غربی به چشم می خورد تا حدود ۳۰ هزار سال پیش، هنر صخره ای شامل آثار پیچیده انگشت بر سطوح نرم غار در استرالیا و اروپا و خطوط محیطی دست انسان در فرانسه می باشد. به تدریج تصویرهای دو بعدی از آسیا پدیدار شده کهنترین نمونه آن در فرانسه است و حدود ۳۲ هزار سال قبل قدمت دارد. تا حدود۲۰هزار سال قبل که در مقیاس تاریخ بشر نسبتاً اخیر به حساب می آید، فرهنگ ها به طور قابل توجهی شروع به تغییر کردند و در اروپای غربی، مردمان پالئولیتیک نسبت های پیچیده ای در هنر تصویرهای حجمی برای استفاده زینتی یا آئینی ابداع کردند. تا حدود ۱۵ هزار سال پیش این سنت شاهکار های شکوهمندی را در غار های آلتامیرا (اسپانیا) و لاسکو (فرانسه) آفریده بود. این زمان خلق ظریف ترین هنر غاری چند رنگی است که توسط دست های توانای هنرمندان استاد نقاشی شده یا شکل گرفته است. از انتهای عصر یخبندان به بعد، یعنی حدود ۱۰ هزار سال قبل، هنر صخره ای در خارج از غار پدیدار می شود و ما بیشتر سنگ نگاره های کنده شده را مشاهده می کنیم. (بدناریک، ۱۳۷۷: ۱۰۴) (تصاویر ۲-۶،۲-۷)
تصویر_۲-۷ . الف)نقش گاو ب) نقش اسب معروف به اسب چینی ، غار لاسکو، حدود ۱۵۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ ق.م. دوردونی فرانسه.(گاردنر،۱۳۷۹: ۳۲_۳۵)
در کشور ایران نیز استفاده از سطح صخره ها برای حک کردن اندیشه ها، عقاید، رسوم مختلف زیستی و… دارای پیشینه قابل توجهی است و نمونه های بسیاری از جایجای ایران شناسایی شده است .
استفاده از سطح سنگ ها و صخره ها به عنوان بستری مناسب برای ثبت هنرها، اندیشه ها و باورها، پس از دوران پارینه سنگی تا دوره های نوسنگی، عصر برنز و حتی سده های اخیر ادامه داشت، ولی از دوره برنز و تاریخی است که ایجاد گونه ای دیگر از نقوش صخره ای یعنی نقش برجسته بوجود می آیند. متناسب با مطالعات صورت گرفته در ایران ؛ در دهه های پایانی هزاره سوم ق.م آنوبانی نی، پادشاه لولومی در مقابل ایزد بانوی «ایشتار» در سر پل ذهاب، چهار نقش برجسته به جای نهاد که اکنون نمونه های دیرینه این هنر صخره ای در ایران به شمار می رود. ایلامیان نیز تعدادی نقش برجسته از خود بر جای نهاده اند که مهمترین آنها در مناطق بختیاری در جنوب غرب ایران پراکنده شده است. در کنار گور دخمه ای منسوب به دوره ماد و هخامنشی نیز تعدادی نقش برجسته بدست آمده است که تداوم این سنت هنری را نشان می دهد به نحوی که در دوره هخامنشی به عنوان عنصری از معماری نیز بکار می رود. در دوره اشکانی نقش برجسته های متعددی شناسایی شده است که بیشترین این نمونه ها در جنوب غرب ایران و در محدوده ایلام قدیم و کنار نقوش برجسته ایلامی ایجاد شده اند. نقوش برجسته دوره ساسانی نیز مهمترین منابع مطالعاتی این دوره محسوب می شوند، بیشترین این نقوش برجسته در استان فارس قرار دارند. در نقوش برجسته دوره ساسانی دقت زیادی برای اجرای جزئیات شده است و می توان از روی نشانه های موجود در صحنه را شناسایی کرد. لازم به ذکر است نقوش برجسته عظیم یک حالت حکومتی و اشرافی از هنر صخره ای است و هدف و پشتوانه ایجاد آنها با سنگ نگاره های بدوی بسیار متفاوت است. باید دقت کرد که شیوه ایجاد سنگ نگاره های بدوی از پارینه سنگی تا دوره معاصر با پشتوانه فرهنگی و مادی جوامعی ایجاد می شوند که نوعی زندگی ابتدایی و بدون اشرافیتی دارند که نقش برجسته های دوره تاریخی را حمایت می کند. به همین دلیل جلوه ای عمومی و ساده دارند که از عهده هر شخصی ممکن است بر آید که آنها را ایجاد کرده باشد. با توجه به همین نکات است که مردم شناسان فارغ از قدمت نقوش به آنها و مفاهیم پنهان در پس آنها می اندیشند.
۲-۲ پیشینه پژوهش در سنگ نگاره های غاری و صخره ای در جهان
عمر انسان ما قبل تاریخ دراز و تأمل در کارهای هنری او بسی کوتاه است لذا گام زدن در این راه زیبا و در عین حال پر لغزش است. غالبا پیدایش هنر آدمی را در اواخر دوره پارینه سنگی در ۲۰۰۰۰ سال پیش دانسته اند. این عدد با اطمینان حتی در نام کتابی در باب تاریخ نقاشی نیز وارد شده است.(Kahanc,1984 )
اگر چه صاحبنظران خود اعتراف می کنند چگونه می توان ناگهان با چنین هنر پیشرفته ای روبه رو شد اما مقدماتی طولانی برای آن فرض نکرد. در واقع مشخص نمودن زمان رسم تصاویر فقط تاریخ عمل انجام شده انسان را بر روی صخره ها نشان می دهد و حال به خوبی می دانیم که مقدماتی طی شده تا بشر توانسته آنچه را که امروز بر روی صخره ها مشاهده می کنیم حک کند، این مقدمات شاید عمری هزار ساله داشته باشد.
«در طول تاریخ دوره پارینه سنگی یعنی حدود ۲۰۰۰۰ سال پیش است که با نخستین آثار هنری انسان ابتدایی روبه رو می شویم، شگفت اینجاست که آثار فوق در همان حال که هستند ظرافت و استحکامی دارند که از مرحله تازه کاری ناشیانه بس به دور هستند، اگر نتوانیم باور کنیم که هنر فوق از ابتدا در یک جهش ناگهانی به وجود آمده باشد … باید بپذیرم که پیش آن زمانی طی هزاران سال هنر در حال پیشرفتی تدریجی بوده که ما را از آن کمترین خبری نیست.»(ه.و. جنسن، ۱۳۶۸: ۱۱)
آنچه مسلم است تاریخی را که جنسن برای نقوش غارها در نظر داشت حدود ۲۰۰۰۰ سال پیش می دانست در حالی که امروزه با نظریاتی رو به رومی شویم که قدمت آثاری را تا ۴۰۰۰۰ سال و یا شاید بیشتر به عقب می برد. جنسن در این آثار به تکامل فنی و ساختار تصاویر در طول زمان های قبل از پیدایش آثار معتقد است. به عبارت دیگر همان طور که از اقوام ابتدایی ابزاری یافت شده که مراحل مختلف را طی نموده تا تکامل یافته، هنر نیز از این نظر مستثنا نبوده است، و در طول دوره خود متحول شده است.
بی شک در آینده، تاریخ هنرورزی آدمی به عقب برده خواهد شد، همچنانکه باستانشناسان عمر آدمی را بر روی این کره خاکی با یافتن هر استخوان و اثر تازه ای به عقب برده اند.
«در این صد ساله اخیر می توان گفت که باستان شناسی هر سال بیست هزار سال ردپای انسان را در دهلیز زمان عقب تر یافته است … حال آنکه یک قرن پیش به زحمت دوران ما قبل تاریخ را به صد هزار سال می رسانیدند.» (روح الامینی، ۱۳۶۸: ۵۳)
در مورد هنر نیز دیر یا زود این اتفاق خواهد افتاد و طلیعه این روند از هم اکنون قابل مشاهده است . امروز باستان شناسان عمر برخی از آثار هنری را ۴۰ تا۵۰ هزار سال تخمین می زنند.
«بعضی باستان شناسان براین باور پای می فشارند که نقاشی های دست انسان و کروکدیل و کانگورو در اندازه طبیعی که در استرالیا یافت شده است حدود ۵۰۰۰۰ سال پیش انجام گرفته است، حتی اگر هنر استرالیایی به قدمتی نباشد که تورن می اندیشد اما شواهد نیرومندی وجود دارد که حداقل دو تا از حجاریهای یافت شده در تپه های «بیم بوری» (Bim bowire) دست کم ۴۰۰۰۰ سال قدمت دارند.» (Lemonick,1995:p.39.& Stubbs,1974)
از آنجائیکه مطالعه در این بخش از تاریخ هنر، امروزه جایگاه ویژه ای یافته است. با پیدایش تکنولوژی و به کار گیری دیگر علوم مربوطه مطمئناً تاریخی که تورن می اندیشید نیز عقب تر خواهد رفت همانگونه که ما قبل از تورن، در کتاب خلاصه تاریخ هنر دیدیم که جنسن قدیمی ترین نقوش را به ۲۰۰۰۰ سال پیش نسبت می دهد ولی امروزه به این تاریخ نمی شود استناد کرد.
به هر حال قدمت هنر انسان پارینه سنگی هر چه باشد. کشف و کاربرد روی این هنر امری جدید است. امروز شهرت غار نگاری اروپا به حدی است که وجود نقاشی ها و حکاکی های پیش از تاریخ سایر مناطق جهان را تحت الشعاع قرار می دهد. اما پیش از کشف این غار نگاری ها، حکاکی ها و نقاشی های بسیاری در آفریقا کشف و به مجامع اروپایی گزارش شده است. اصولاً نگاه به تاریخ هنر امری جدید و نو است چرا که اولین بار تاریخ هنر توسط افرادی همچون ولفلین و وینکلمان یکی دو قرن پیش به صورت امروزی تهیه و ارائه گردید. مورخ و باستان شناس امروزی نیز به تازگی سعی بر کشف و پژوهش در مورد هنر پیش تاریخی نموده و از آنجائیکه اطلاعات ما در مورد هنر اقوام اولیه محدود است تاریخ هنر نیز صفحات کوتاهی را به این بخش اختصاص داده است.
نو بودن مسئله مورد نظر امروزه باعث گشته که بسیاری از باستانشناسان در این راه گام زده و پژوهشهایی تازه خود را انعکاس دهند. شاید یکی از دلایلی که باعث شده که تاریخ کمتر به این بخش از تاریخ هنر یعنی دوره پارینه سنگی بپردازد محدود بودن آثار در این دوره می باشد. امید است با کشف و بررسی دقیق پرده از ابهامات برداشته شود.
۲-۳ پژوهش در سطح غار های آفریقا و استرالیا
برای نمونه چند مورد از غارهای استرالیا و آفریقا که نقوشی را در درون خود جای داده اند معرفی می نمائیم.
«از سال ۱۷۲۱ م اسقف موزامبیک به آکادمی سلطنتی تاریخی در لیسبون پرتقال وجود نقوش روی صخره ها را در این ناحیه، اطلاع داد و از سال ۱۷۷۶ با نخستین نسخه برداری هایی که یوهانس شوماخر در شمال کاپ انجام داد، اسرار و رازهایی در این مورد بر ملا شد.» (ماکه، ۱۳۶۹: ۴۶)
از آن زمان تا کنون «هزاران نقش بر روی صخره های واقع در بخش جنوبی آفریقا که در جنوب استوا، از مدار هشتم تا کاپ امتداد می یابد، کشف شده اند. از اینگونه نقش ها و حکاکی ها به ویژه در جمهوری آفریقای جنوبی به وفور وجود دارد که بر روی دامنه های سلسله جبالی در «اکنزبرگ» پیدا شده اند.»(ماکه، همان،۴۰ ) و (نک به: Stricdter,1984) (تصاویر ۲-۸ ، ۲-۹ ،۲ -۱۰،۲-۱۱)
­­
همچنین در استرالیا با نقوشی مواجه می شویم که در دوران معاصر حدسها و چون و چراها را برای محققین و پژوهشگران در این بخش از علم به دنبال خود دارد.
«حکاکی و نقاشی بر روی سنگ در قاره استرالیا نیز به وفور یافت می شود. بیشتر آنها در منطقه ای بومرنگ شکل به طول ۲۴۰۰ کیلومتر و کشورهای سواحل شرقی قرار دارند. «دارل لویس» (Dalew lewis ).«از دانشگاه ملی استرالیا تخمین می زند که حد اقل ۱۰۰۰۰ نقطه سنگ نگاری تنها در فلات «آرنهم لند» (Arenhem land) در منطقه شمالی وجود دارد.» (Lemonick, P.39) (تصاویر۲-۱۲،۲-۱۳، ۲-۱۴)
۲-۴ پژوهش در سطح غارهای اروپا
بیشترین کشفیات و مطالعات درباره هنر پارینه سنگی در اروپا به انجام رسیده است. اولین کشف در این مورد مربوط به سال ۱۸۳۴ است که «برویه» (Brovllet) در غار «شافو» (chaffaud) در حومه شهر وین، تکه استخوانی یافت که به آن شکل دو آهو نقش شده بود .( گوران، ۹)
کشف نقوش غار های اروپا و پژوهش در آن مربوط به دو قرن اخیر می باشد، چنانکه کشف اولیه نقاشی های غار نیز به سال ۱۸۷۹ مربوط می شود. در این سال «حوالی سانتاندر در اسپانیای شمالی، یکی از اهالی محلی به کمک دخترش، نقاشی های غار آلتامیرا را کشف کردند. هر چند که باستانشناسان نسبت به اعتبار آنها شدیدا تردید داشتند. در کنگره باستانشناسی پیش از تاریخ که در سال ۱۸۸۰ در لیبسون تشکیل شده بود، نقاشی های آلتامیرا رسما بدلی اعلام شد. تنها پس از کشفیات بعدی و کشف غار «فون-دو-گوم»
(تصویر۲-۱۵) به وسیله «آبه بروی» شکاکان سرانجام اصیل بودن نقاشی های غار آلتامیرا را باور کردند.(هلن گاردنر، ۱۳۶۵: ۳۰) (تصاویر۲-۱۶، ۲-۱۷، ۲-۱۸)
و در مورد غار لاسکو بدین صورت بود که در سال ۱۹۴۰ غار لاسکو توسط کودکی که دنبال سگ گم شده اش می گشت، کشف شد. با این کشف و عکس برداری از آن چنانکه لوروا گوران ذکر کرده، هنر مردمان ماقبل تاریخ در سلک علوم رسمی در آمد.( گوران، همان: ۱۲)(تصاویر ۲-۱۹،۲-۲۰، ۲-۲۱، ۲-۲۲،۲-۲۳، ۲-۲۴، ۲-۲۵)
«راندل وایت» (Randall whaite) انسان شناس دانشگاه نیویورک خاطر نشان ساخته است که بیش از ۲۰۰ غار مربوط به دوران نوسنگی تنها در جنوب غربی اروپا پیدا شده اند که مملو از غارنگاری ها، کنده کاری ها، تزئینات با نقوش برجسته و تندیس ها هستند. از کشف لاسکو در۱۹۴۰ تاکنون باستانشناسان فرانسه به طور متوسط سالانه یک غار کشف نموده اند. ( Haghes, 1995. P.34)
این عمل نه تنها در اروپا بلکه در کشور ما ایران نیز تحقیقاتی توسط علاقه مندان به این رشته انجام می گیرد.
آخرین کشف شگفت انگیز در اروپا مربوط به کمتر از ده سال پیش در حوالی «آوینیون»فرانسه می باشد که توسط «جین ماری شووه» به عمل آمده و به نام وی غار شووه «chauvet» نام گذاری شده است. (همان) (تصاویر۲-۲۶، ۲-۲۷)
۲-۵ پیشینه سنگ نگاره های مناطق مختلف آسیای میانه (مرکزی)
تنها با مشاهده نتایج مطالعات هنر صخره ای آسیا در سال های اخیر به جرأت می توان گفت یکی از بزرگترین و بهترین نمونه های هنر صخره ای دنیا در آسیای میانه واقع شده است. سنگ نگاره های آسیای میانه با تنوع مثال زدنی از بسیاری از مناطق آن به دست آمده اند و از نظر کیفیت بسیاری از آنها با روش های هنرمندانه ای ترسیم شده اند. مناطق شمال مغولستان یکی از محل های مذکور است که نقوش بسیار متنوعی از قبیل انسان در حالات مختلف، صحنه های شکار، گله های بزرگ حیوانی، نقوش ارابه، و… را به تصویر کشیده اند. ترکیب نقوش جلوه های مختلفی از زندگی و تفکرات انسان را نشان می دهد و نقوش حک شده بر یک تخته سنگ مانند یک نقاشی منسجمی است که اجزای مختلف آن در کنار هم قرار داده شده اند. در منطقه مذکور، نقش گوزن در صحنه های متعددی تکرار می شود و در برخی از صحنه ها با بزرگتر کشیدن آن در مرکز، بر اهمیت حیوان تأکید شده است.(Jacobson-Tepferetal-2006).(تصاویر۲-۲۸، ۲- ۲۹)
از دیگر مناطق آسیای مرکزی، قزاقستان است که نمونه هایی از کنده کاری روی سنگ، در محل هایی واقع در مناطق جنوبی و شرقی آن شناسایی شده است . این نقوش از مناطقی کوهستانی مانند بلندی های کولژاباسی «Kuldzhabasy» ، سلسله جبال چوایلی «Chu-ili» و شمال دریاچه بالخاش «Balkhash» شناسایی شده اند و شامل بزهای عجیب دارای دو سر به همراه سگ، نقوش انسان و نقش گاوهایی با شاخ هایی بلند می باشد ک در دوره نوسنگی در منطقه می زیستند.(فرامکین، ۱۳۷۲: ۴۱-۴۴)
در جنوب قزاقستان و منطقه تاشی «Kalbak tashi » (حد فاصل بین مرز شمال چین و مغولستان) نیز سنگ نگاره های بسیاری بر روی تخته سنگ ها حک شده است. این مجموعه اخیرا دارای مشابهت موضوعی و شکلی بسیاری با سنگ نگاره های مغولستان است.( kubarev and yacobson ,1996) (تصاویر۲-۳۰، ۲- ۳۱)
روسیه و مناطق مختلف جنوب سیبری نیز منبع اطلاعات عظیمی در مورد هنر صخره ای آسیا به شمار می روند .(Jakovetal.1999,Blednova et at.1995)
انسان سوارکار و در حال شکار، گله های گوزن در ترکیبات و انواع مختلف و گروه های انسانی از جمله صحنه های این مجموعه ها می باشند. با نگاه کلی به طرح ها و تصاویر ارائه شده از منطقه مذکور تاثیر پذیری سنگ نگاره ها از منابع طبیعی مشخص می شود. برای نمونه بز کوهی که در مناطق جنوبی تر آسیای میانه و ایران بیشترین نقش مایه را به خود اختصاص داده بود، در منطقه سیبری جای خودش را به گوزن می دهد و به نظر می رسد ارتباط مستقیمی میان آنچه انسان می بیند و ترسیم می کند وجود دارد.(تصاویر۲-۳۲، ۲-۳۳)
تصویر_۲- ۳۳٫ نقش حیوانات مختلف سرزمین های شمالی درمیان سنگ نگاره های آسیای مرکزی – الف)Blednova et al,1995: fig 39 ب) Jakov et al ,1999: fig 18
علاوه بر مناطق مذکور در آسیای میانه نیز سنگ نگاره هایی بدست آمده است که البته تعداد آنها زیاد =قابل توجه نمی باشد. در افغانستان سنگ نگاره هایی از منطقه سمنگان و در محلی به نام«هزار سم» بدست آمده است. ادیتاکاستالدی که در آنها بررسی و مطالعه کرده است قدمت آنها را از ۵۰۰۰ قبل از میلاد تا ۱۸۰۰ میلادی بر آورد می کند. سنگ نگاره های مذکور نقوش سبک و انتزاعی را نشان می دهدکه مشابه انسان می باشند.(ادیتا کاستادی، ۱۳۴۵: ۶۲۰). (تصویر۲-۳۴)