ب- بهبود طرحواره

هدف نهایی طرحواره درمانی، بهبود طرحواره است (یانگ،۱۹۹۰) از آنجا یی که طرحواره مجموعه ای از خاطرات ، هیجان ها ، احساس های بدنی وشناختواره هاست ،بهبود طرحواره به کاهش تمام این موارد منجر می شود .شدت خاطرات مرتبط با طرحواره ،فعال شدن هیجانی طرحواره ،نیرو مندی احساس های بدنی وناسازگاری ‌شناخت‌واره. (سیموس ،۲۰۰۲).بهبود طرحواره همچنین یک سری تغییرات رفتاری به دنبال خواهد داشت ،به طوری که فرد یاد می‌گیرد ،سبک های مقابله ای سازگار را جانشین سبک های مقابله ناسازگار کند(یانگ ،۱۹۹۰).‌بنابرین‏ فرایند درمان دربرگیرنده مداخلات شناختی ،عاطفی ورفتاری است .همان‌ طور که طرحواره بهبود می‌یابد ،شدت وتعداد دفعات فعال شدن به طور قابل توجهی کاهش پیدا می‌کند. با این حال اگر طرحواره فعال شود بیمار درماندگی کمتری تجربه می‌کند وخیلی سریع به حالت عادی بازمی گردد .

اغلب روند بهبود طرحواره ، دشوار ‌و طولانی است ،طرحواره ها به سختی تغییر می‌کنند ،چون عمیقا با باورهای فرد راجع به خودش ومحیط پیرامونش گره خورده اند.طرحواره ها اغلب تمام چیزهایی هستند که بیمار می‌داند وعلیرغم آن که ممکن است مخرب باشند ،اما برای بیمار احساس ایمنی وپیش بینی پذیری به ارمغان می آورند . افراد دربرابر از دست دادن طرحواره ها مقاومت می‌کنند ،زیرا طرحواره ها ،هسته اصلی هویت آن ها را تشکیل می‌دهند(فریمن وفاسکو^[۲۰]،۲۰۰۴).دست کشیدن از طرحواره ،برای آن ها بسیار ناگوار است .از این رو ،مقاومت ‌در درمان ،نوعی صیانت ذات محسوب می شود ،زیرا مقاومت ،تلاشی است برای حفظ کنترل ویکپارچگی درونی .دست کشیدن از طرحواره به معنای صرف نظر کردن از دانشی است که فرد نسبت به خود وجهان دارد .بهبود طرحواره ، نیازمند داشتن اراده ای قوی برای جنگیدن با طرحواره است (یانگ ،۱۹۹۰) فرد باید هرروز به طور نظامند ،علایم فعال شدن طرحواره را مورد مشاهده قرار دهدو برای تغییر آن تلاش کند.طرحواره تازمانی که اصلاح نشود ،همچنان به بقای خودش ادامه می‌دهد ودرمان چیزی شبیه به جنگیدن با طرحواره است .درمانگر ‌و بیمار باهدف شکستن طرحواره ،بایکدیگر متحد می‌شوند این هدف معمولا یک ایده آل تحقق ناپذیر است ،چرا که اکثر طرحواره ها به طور کامل بهبود نمی یابند ونمی توانیم خاطرات همراه با آن ها را به طور کامل ریشه کن کنیم .طرحواره ها هرگزاز بین نمی روند، درعوض وقتی که بهبود پیدا کنند ، از میزان فعال شدن وشدت عاطفه همراه آن ها کاسته می شود .همچنین مدت زمان فعال سازی آن ها درذهن نیز زیاد به طول نمی انجامد .پس از بهبود طرحواره ها ،افراد به محرک‌های برانگیزاننده طرحواره ها به شیوه ای سالم پاسخ می‌دهد ،دوستان مطلوب تری انتخاب می‌کند ونگرش آن ها نسبت به خودشان مثبت تر می شود(یانگ ،گلوسکو ویشار ،۲۰۰۳، به نقل از حمید پور واندوز ،۱۳۸۶).

طرحواره های شرطی ‌در مقابل‌ طرحواره های غیرشرطی

درابتدا تصور می‌کردیم که تفاوت اصلی بین طرحواره های ناسازگار اولیه ومفروضه های زیر بنایی نظریه بک،درغیر شرطی بودن طرحواره ها وشرطی بودن مفروضه های زیربنایی است (بک ،راش ،۱۹۷۹).اما درحال حاضر ‌به این نتیجه رسیدیم که برخی از طرحواره ها ،شرطی وبرخی دیگر ،غیر شرطی هستند .به طور کلی ،طرحواره هایی که دراوایل سیر تحول انسان شکل می گیرند واغلب ‌در محور ساختار شناختی قرار دارند ،باورهایی غیر شرطی درباره ی خود ودیگران هستند. طرحواره هایی که بعداً‌در سیر تحول شکل می گیرند، شرطی اند (یانگ ،گلوسکو ویشار ،۲۰۰۳) طرحواره های غیر شرطی ، هیچ گونه راه گریزی برای بیمار باقی نمی گذارند. یعنی مهم نیست که فرد چه کاری انجام می‌دهد، زیرا درهر صورت نتیجه یکی است: فرد بی کفایت ،نالایق ،دوست نداشتنی ،بدبخت ودرمعرض خطر وبدخواهد بود وهیچ چیزی نمی تواند آن را تغییر بدهد.طرحواره ،تمام اتفاقات دوران کودکی را بدون هیچ گونه انتخابی از سوی کودک ،درخود خلاصه می‌کند ؛دقیقا به همین سادگی .اما طرحواه های شرطی ،روزنه ی امیدی برای فرد فراهم می‌کنند .به طوری که فرد احساس می‌کند توانایی تغییر نتیجه رادارد . او می‌تواند اطاعت کند ، به دنبال تأیید دیگران باشد ، ایثار گری کند ،هیجان ها بازداری نماید وبا انجام این کارها ،شاید حتی الامکان بتواند به طور موقت از وقوع نتایج منفی جلو گیری کند (یانگ ،گلوسکو ویشار ،۲۰۰۳ ).

طرحواره های شرطی معمولاًوقتی شکل می گیرند که فرد می‌خواهد از شر طرحواره های غیر شرطی رها شود .در این قبیل موارد ،طرحواره های شرطی ،«ثانویه» هستند.جایگاه طرحواره های شرطی درساختار شناختی ،همیشه بعد از طرحواره های مرکزی (طرحواره های غیر شرطی )است .فرد تنها برای مدت کوتاه می‌تواند خودرا پشت طرحواره های شرطی پنهان کند،ولی بالاخره مجبور می شود با واقعیت طرحواره های مرکزی روبه رو شود(یانگ ،گلوسکو ویشار،۲۰۰۳).

بیولوژی طرحواره های ناسازگار اولیه

در این بخش ، طرحواره ها را از دیدگاه بیولوژیکی بررسی می‌کنیم .این دیدگاه ،‌بر اساس پژوهش‌های انجام شده درحوزه هیجان وبیولوژی مغز مطرح شده است. همچنین برفرضیه هایی تأکید می‌کنیم که راجع به سازوکارهای احتمالی شکل گیری وتغییر طرحواره مطرح شده اند .هنوز پژوهشی انجام نشده است که صحت وسقم این فرضیه‌ها را آزمون کند .پژوهش های اخیر ‌به این نکته اشاره می‌کنند که تنها یک سیستم هیجانی در مغز وجود ندارد ،بلکه چندین سیستم وجود دارد (لدو^[۲۱] ،۱۹۹۶).هیجانهای مختلف وجود دارند که درگیر مکانیسم های حیاتی هستند -پاسخ به خطر ،جستجوی غذا،رابطه جنسی ،مراقبت از فرزندان،پیوندهای عاطفی اجتماعی – و به نظر می‌رسد که هریک ازآنهاتوسط شبکه ی مغزی منحصر به فردی، واسطه مندی می شوندکه تاکیددراین بخش برشبکه مغزی مرتبط با شرطی شدن ترس وحوادث آسیب زا است (یانگ ،گلوسکو ویشار ،۲۰۱۱، حمید پور واندوز ،۱۳۹۰).

سیستم های مغزی درگیر درشرطی شدن ترس وحوادث آسیب زا

بدین ترتیب می توان گفت که آزمون تصاویر ناکامی متکی به شیوه برونفکی مفید است واز روش کلی تداعی معانی به کمک تصاویر استفاده می‌کند ، به عقیده روزنزوایگ : شیوه های ‌برون‌فکنی برای رسیدن به عینیت از آزمایش شونده می خواهند تا جایی که ممکن است ذهن گرایانه و شخصی عمل کند .

در این شیوه رفتارهای تخیلی مورد نظر است که با کمک وسایل کم و بیش سازمان یافته ای به وجود آمده است اغلب پژوهشگران و از آن جمله روزنزوایگ معتقد است که آزمون او ، محدود و کنترل شده است و دارای ‌هدف‌های‌ مشخص است این آ”زمون طرح های کلی عکس العملهارا در موقعیت های مشخص ارزیابی می‌کند و برخی از جنبه‌های ویژه شخصیت را نشان می‌دهد و وسیله ای برای آشکار ساختن نوعی عکس العمل در برابر استرسهای عادی زندگی است . از میان این عکس العملها می توان دفاع از خود^[۹۲]، شرمساری ^[۹۳]،پرخاشگری ^[۹۴]، تحمل ناکامی ^[۹۵]را نام برد .

آزمون روز نزوایگ برای کودکان چهار تا سیزده ساله مرکب از بیست و چهار تصویر است که در آن ها به شیوه داستانی کودکانی را نشان می‌دهد که دچار ناکامی و موقعیت نامطلوب شده اند ، در هر تصویر دو شخص وجود دارد .شخص طرف چپ در حال گفتن جمله ای است که یا موجب ناکامی و یا موید ناکامی شخص طرف راست می شود .

شخص ناکام کننده در بیشتر تصاویر بزرگسال است ، اما شخص ناکام شونده همیشه یک کودک است . ناکام کننده گاهی یک زن و معرف رفتار مادرانه و گاهی یک مرد ومعرف رفتار پدرانه است. ناکام شونده گاهی دختر و گاهی پسر است . همین وجه تمایز به پژوهشگران امکان می‌دارد که عکس العملهای آزمایش شونده را ‌در موقعیت‌های خانوادگی و د رارتباط با والدین و یا هر کدام به تنهایی ارزیابی کند . در هر بیست و چهار تصویر ناکامی های عادی کوچک در زندگی روزمره مطرح است ‌و نشانگر ناکامی از احتیاجات واقعی است ، مثلا احتیاج به مورد تأیید قرار گرفتن ، تعلق به گروهی داشتن و غیره ، گسترش مفهوم و دامنه احتیاج در تصاویر موجب گسترش مفهوم ناکامی می شود ، به عبارتی دیگر هر چه انواع احتیاجات افزایش یابد صورت‌های بروز ناکامی فراوانتر می‌گردد .، به طوری که مفاهیمی مانند « شکست » و موقعیت های شکست آور را در بر می‌گیرد .

-اجرای آزمون بر چند فرض بنیادی متکی است :نخستین فرض آن است که آزمایش شونده در موقعیت هر تصویر ،خود را با شخص اصلی یعنی کسی که ناکام شده همانند می‌سازد و در چنین حالی ‌برون‌فکنی می‌کند ،فرض دوم ان است که آزمایش شونده رفتار وعکس العملهای خود را بر پایه ،احساسات ،رویه ها ،احتیاجات و گرایش‌های زندگی و مشکلات واقعی و روز مره خود سازمان و بروز می‌دهد و فرض سوم آن است که پاسخهای آزمایش شو نده برای خود او «ناخوداگاه» است و نمونه ای از تنوع عکس العمل های او در موقعیت های ناکامی است .این فرضیه‌ها در نظریه روانکاوی که مبدأ ء حرکت روز نزوایگ برای ساختن آزمون بوده است .وجود داشته و پایه ای بری تجزیه وتحلیلهای بعدی شده است .

-آزمون هم به صورت فردی و هم به صورت گروهی قابل اجراست و برای دختران و پسران آزمون یکسان است ،آزمون دستور العمل خاصی دارد که در مقدمه آن آمده است و آزمایش کننده باید قبل از اجرای آزمون آن را برای آزمایش شونده بخواند،که دستورالعمل اینچنین است :

«مانند برخی از بازی‌ها در این دفتر چه تصاویر به دقت نگاه کن ،در هر یک از آن ها یک نفر هست که حرف می زند .انچه را که او می‌گوید بخوان ،در چهار چوبه خالی پاسخی را که ان پسر یا دختر می‌دهد بنویس پاسخی که می دهی باید نخستین فکری باشد که به نظرت می‌آید ،تا جایی که می توانی با سرعت کار کن .»

هنگامی که کودک مشغول پاسخ دادن است باید تردید ها و نحوه حرکات و پر سشهایی را که بر حسب ضرورت طرح می‌کند ،یاداشت نماییم و زمان را کلی را که آزمایش شونده برای پاسخ صرف می کند ثبت نماییم .

1. اگر بخواهیم نقش و سهم فروید را در پژوهش‌هایی مربوط به ناکامی بیان کنیم ، باید تمام نظریه او را خلاصه کنیم و کار روزنزوایگ نمونه خوبی است برای این کار : تقسیم بندی او از عکس العملهای فرد در برابر موقعیتهای ناکام کننده ، در واقع تقسیم بندی مفاهیم و خلاصه کردن نظریه فروید است ، او این گونه عکس العمل ها را به سه گروه تقسیم می کند :

الف) عکس العمل های پرخاشگرانه بیرونی ^[۹۶]که مبنای روانکاوی آن ها « پرخاشگری » و « ‌برون‌فکنی » است .

ب ) عکس العمل های پرخاشگرانه درونی ^[۹۷]که مبنای روانکاوی آن ها مفهوم « دلهره » و« ‌درون‌فکنی » است .

ج) عکس العمل های نا پرخاشگرانه ^[۹۸]که مبنای روانکاوی آن ها « واپس زدن » است . بر پایه این تقسیم بندی روز نزایگ تابلوی از عکس العمل های پرخاشگرانه فرد که در برابر عوامل ناکامی بر حسب نوع و جهت داده می شود را می کند . که به طور خلاصه معرف عقاید او ( جنبه نظری و علمی ) در باره روانکاوی تجربی است .

انواع پرخاشگری طبق تابلوی روزنزوایگ :

1. 1. عکس العمل های پرخاشگرانه برای دفاع خود – این عکس العمل ها دلالت بر قدرت یا ضعف « من برتر ^[۹۹]» به مفهوم روانکاوی آن دارد . و مبین احساس شرمساری فرد است .

1. عکس العملهای پرخاشگرانه در برابر تسلط و بقای مانع – چنین موقعیتهای از لحاظ روانکاوی به دو صورت قابل تفسیر است : الف ) ناکامی بخاطر توقف و درگیر شدن « من » که در این وضعیت مانع خواه اشخاص باشند و خواه اشیاء مستقیما موجب تهدید ، قطع امید و رابطه عدم تأیید ، حلمه و نظایر آنهاخواهد شد و سبب ناکامی فرد دیگری می‌گردد که در مجموعه آزمون تصاویر شماره ( یک ، دو ، سه ، چهار ، پنج ، نه ، ده ، شانزده ، هفده ، هجده، بیست ، بیست و سه ، و بیست و چهار، از این نوع هستند .

ب) ناکامی بخاطر توقف و درگیر شدن « من برتر » در این وضعیت فرد ناکام شده ، مورد انتقام ، اتهام ناسزا، شک قرار می‌گیرد ، زیرا موجب خطا و حسادت برای فرد دیگر شده و موجب محرومیت او شده است ، در آزمون تصاویر شماره (شش ، هفت ، هشت ، دوازده ، سیزده ، چهارده ، نوزده ، بیست ودو ، ) از این نوع هستند ( یاد آوری ‌در مورد تصاویر آزمون: پس از هر تصویر از وضعیت های اول ، تصویری ازوضعیت دوم قرار دارد و این کار موجب می شود که عکس العمل آزمایش شونده هنگامی که به وسیله ، « من برتر » متوقف و یا درگیر می شود تشدید گردد)

1. عکس العمل های پرخاشگرانه د ربرابر بقای احتیاج : در اینگونه وضعیت ها تلاش می شود که مشکل را به نحوی حل کند و مانع را با ذکر علل و هدفهایی توجیه نماید . در نظریه روانکاوی چنین وضعیتی با اصل واقع بینی ^[۱۰۰]و مکانیسم دفاعی دلیل تراشی^[۱۰۱] تطبیق می‌کند .

مقوله های شش گانه ناکامی و پرخاشگری در آزمون روزنزوایگ :

گفتار سوم-مفهوم حقوقی نکاح

نکاح یا همان ازدواج در قانون مدنی ایران تعریف مشخصی ندارد و شاید بداهت این امر موجب شده تا قانون‌گذار خود را ملزم ‌به این تعریف ننماید ولی شاید متنوع بودن آثار و نتایج نکاح و مفقود بودن ارکان و عناصر اصلی در این امر مزید بر علت بوده است. نکاح در لغت به معنی ضم و پیوستن است و در اصطلاح حقوقی آن را چنین تعریف می‌کنیم: «نکاح قراردادی است که به موجب آن مرد و زن در زندگی با هم شریک و متحد شده، خانواده ای تشکیل می‌دهند». بر این تعریف این اشکال ممکن است واقع شود که این تعریف جامع نیست از آن جهت که شامل نکاح موقت نمی شود ولی می توان در پاسخ چنین گفت که در ازدواج موقت نیز نوعی تشکیل خانواده مد نظر است، این نوع نکاح از لحاظ استحکام خانواده مانند ازدواج دائم نسیت و تعاون و همبستگی در نکاح دائم به مراتب بیشتر از نکاح موقت است.

بعضی از اساتید و بزرگان حقوق در تعریف نکاح چنین گفته اند: «نکاح عبارت است از رابطه حقوقی که به وسیله عقد بین زن و مرد حاصل می شود و به آن ها حق می‌دهد که از یکدیگر تمتع جنسی ببرند». اشکالی که بر این تعریف وارد است این که تمتع جنسی جزء ماهیت نکاح نیست و اگر نکاح فاقد این مؤلفه باشد باز هم نکاح تحقق می‌یابد. برای مثال می توان به ازدواج موقتی اشاره کرد که در آن شرط عدم تمتع جنسی به عنوان شرط ضمن عقد قید شده است و چون عقد نکاح از عقود لازم است طرفین ملزم هستند که از این شرط ضمن عقد تبعیت نمایند.

البته تمتع جنسی از اغراض نکاح و شاید بتوان گفت که از مهمترین اغراض نکاح است ولی غرض منحصره نکاح نیست و اغراض دیگری مانند توالد و تناسل نیز جزء اغراض نکاح است ولی جزء ماهیت نکاح نیست و بدون هرکدام از آن ها نکاح پدید می‌آید. حقوق ‌دانان اسلامی نکاح را این گونه تعریف کرده‌اند: «نکاح عقدی است که به نحوه مشروع امکان استمتاع را به هر یک از زوجین می‌دهد» اگر استمتاع در این تعریف عام و کلی باشد و هر گونه استمتاع را شامل شود این تعریف تعریف درستی از نکاح خواهد بود.

گفتار چهارم-مفهوم فقهی نکاح

مصدر نکح ینکح بر وزن ضرب یضرب می‌باشد.نکاح در لغت بنابر مشهور به معنی وطی است. پس استعمال آن در عقد و تزویج مجاز خواهد بود. و به قول بعضی حقیقت در عقد است از جهت کثرت استعمال آن در عقد.و به قول برخی دیگر نکاح مشترک بین هر دو معنی است زیرا در هر دو استعمال شده و اصل در استعمال حقیقت است. و جمعی نیز گفته اند که نکاح در اصل به معنی التقاء است. گفته می‌شود «تناکح الجبلان اذا التقیا و یا به معنی ضم و انضمام است گفته می‌شود: «تناکحت الاشجار: اذا انضم بعضها الی بعض یعنی هرگاه درختان بهم پیوسته باشند.و یا به معنی اختلاط است. گفته می‌شود: «نکح المطر الارض اذا اختلط بترابها» یعنی هرگاه باران با خاک زمین آمیخته گردد. ‌بنابرین‏ هم در عقد و هم در وطی مجاز است زیرا مأخوذ از معنی دیگر است.

در تأیید این قول گفته می‌شود که هیچ یک از دو معنی از لفظ نکاح فهمیده نمی شود مگر به قرینه و قرینه علامت مجاز است.

و از ابی علی فارسی منقول است که هرگاه گفته شود «نکح فلان فلانۀ أوبنت فلان» غرض عقد و تزویج است. و چون گفته شود «نکح امرأته أو زوجته» غرض جماع و وطی می‌باشد.بالجمله چنان که گفتیم مشهور آن است که نکاح در لغت حقیقت در وطی است. و نیز مشهور آن است که در شرع حقیقت در عقد است. پس می‌توان گفت: نکاح عقدی است که متضمن اباحه وطی باشد.و یا عقدی است که مورد آن تملیک منفعت بضع است.

مبحث سوم-اقسام نکاح

گفتار اول-نکاح دائم

در ازدواج دائم پایان رابطه زوجیت مشخص نمی‌شود امّا در ازدواج موقت پایان آن معلوم شده است.

ازدواج دائم حقوق ‌و تکالیفی را برای زن ومرد ایجاد می‌کند امّا در ازدواج موقت،تمامی حقوق ‌و تکالیف توافقی است که در حین عقد می‌توانند به عنوان شرط ضمن عقد مقرر نمایند، جز مهر که در هر دو نوع ازدواج بر شوهر واجب می‌شود

گفتار دوم-نکاح منقطع

در موارد اکراه یا عمل فضولی در اعمال حقوقی اعتباری، نتیجه به گونه ­ای دیگر است؛ زیرا، در صورت وقوع نقض تعهد منفی، یعنی وقوع عمل موضوع تعهد، مقنن برای حفظ حقوق ذینفع، بر اعمال فضولی و اکراهی اثری بار نکرده است. از همین رو، هرچند در تعهدات منفی مادی، نقض تعهد از سوی دیگری، از مصادیق مسئولیت ناشی از فعل دیگری است، لیکن در تعهدات منفی اعتباری، ‌به این سبب که اعمال اکراهی و فضولی غیرنافذ هستند، تخلف محقق نمی­ شود و وجود مسئولیت نیز منتفی است.

در مواجهه با فرض فوق، برخی (سلطان­زاده، ۱۳۷۳، ص۵۴) از تعهد منفی تعبیر به تعهد تضمینی نموده ­اند. به عقیدۀ ایشان نیز، تخلف به هر دلیلی، سبب احراز مسئولیت متعهد است. اما از آنجا که مواد ۲۲۷ و ۲۲۹ ق. م.، اسباب گریز از مسئولیت را پیش ­بینی نموده است، به ناچار برای جمع بین مسئولیت ناشی از تعهد منفی و این مواد، به چنین تعبیری دست زده­اند. به عنوان مثال در جایی که تغییر قوانین، سبب عدم اجرای تعهد است، باز هم مسئولیت، بر دوش متعهد است. در حالی که با عنایت به تحلیل فوق­الذکر، دیگر نیازی به تعبیر جدید نیست.

وانگهی ‌می‌توان گفت که، ایجاد حق فسخ، برای حمایت از طرف قرارداد (چه با مبنای رفع ضرر و یا به دلیل تخلف از شرط ضمنی) است (کاتوزیان، ۱۳۸۶ ب، ص۹۹)، بدون آنکه طرف دیگر حتماً، تقصیری مرتکب شده باشد. ‌بنابرین‏ نیاز نیست برای احراز مسئولیت، نقض تعهد از سوی متعهد باشد. مانند ایجاد خیار در غبن حادث، ناشی از تغییرات قیمت بازار، که هدف آن پیش­گیری از ضرر متعهد است (کاتوزیان، ۱۳۸۰ الف، ص۱۰۱). ‌بر اساس مبانی پیش­گفته در تعهدات منفی، بدون دخالت متعهد ممکن است تخلف و نقض قرارداد اتفاق بیفتد. ‌بنابرین‏ پسندیده است که متعهدله بتواند خود را از قید تعهد برهاند، بدون آنکه واقعاً متعهد سبب نقض تعهد شده باشد. خصوصاًً آنکه در فصل مقدماتی، به جنبۀ تضمینی بودن تعهدات منفی از نظر متعهدله اشاره شد.

بدین سان، هرچند تعهد منفی از نوع تعهد به نتیجه است، اما نیاز نیست برای اثبات مسئولیت متعهد متوسل به راه حل خاص شویم. از سویی نیز، نباید میان فسخ قرارداد و سایر طرق جبران خسارت ملازمه قایل شد، مانند خیار عیب که برخی (ترحینی عاملی، ۱۴۱۶، ص۶۰۷) صرف وجود عیب را بدون اثبات ضرر، دلیلی برای اثبات خیار عیب می­دانند. به سخنی، در مواردی که تعهد اجرا نشده، اما تخلف واقعاً منتسب به متعهد نیست، متعهدله صرفاً حق فسخ معامله را دارد، لیکن برای مطالبۀ خسارت نیز، باید ارکان مسئولیت مدنی را اثبات کند. این در حالی است که در فرض تعهد به تضمین نتیجه، این مطلب مسلم در نظر گرفته شده بود و به طور پیش فرض، نقض قرارداد مساوی با حق جبران خسارت فرض شده بود.

‌بنابرین‏ برای حمایت از متعهدله باید گستره­ای وسیع­تر از تقصیر و تخلف قراردادی را در نظر گرفت، تا بتوان علاوه بر اجرای عدالت، روابط طرفین قرارداد و مفاد تراضی ایشان را نیز تفسیر نمود.

گفتار دوم ـ عدم امکان اجبار

در آخرین مرحله، اگر مانعی برای حق فسخ وجود نداشته باشد، تخلف متعهد منجر به ایجاد حق فسخ می­گردد. به طور کلی این مانع، امکان اجبار برای اجرای موضوع تعهد است. به عبارتی اگر امکان اجبار متعهد وجود نداشته باشد، به مقتضای حکم قانون در حقوق ایران تنها راه، اعمال حق فسخ است، یا در حقوق افغانستان بنابر اقتضا، .متعهدله امکان مطالبۀ فسخ را دارد. وجود این موانع، در زمانی شرط است که بستر اجرای قرارداد از بین نرفته است. این موانع عبارتند از وابستگی اجرای تعهد به شخصیت متعهد (بند نخست) و مشمول مرور زمان شدن موضوع تعهد (بند دوم) که نیاز به تبیین دارند.

بند نخست ـ وابستگی اجرای تعهد منفی به شخصیت متعهد

مادۀ ۸۲۰ ق. م. ا. در این خصوص مقرر داشته است: «هرگاه متعهد عملی را که تعهد نموده تنفیذ ننماید، در حالی که اجرای عمل مذکور توسط شخص وی ضروری پنداشته نشود، طرف مقابل می ­تواند اجازۀ اجرای عمل مذکور را در صورت امکان، به حساب متعهد از محکمه حاصل نماید…». در این ماده، اجرای تعهد توسط غیر متعهد، منوط به عدم ضرورت اجرای تعهد توسط شخص متعهد شده است. یکی از مصادیق این ضرورت، تعهدی است که اجرای آن وابسته به شخصیت متعهد است. مقررۀ مشابهی در مادۀ ۲۳۹ ق. م. نیز وجود دارد. این ماده عنوان داشته است: «هرگاه اجبار مشروط­علیه برای انجام فعل مشروط ممکن نباشد و فعل مشروط هم از جمله اعمالی نباشد که دیگری بتواند از جانب او واقع سازد طرف مقابل حق فسخ معامله را خواهد داشت».

همان­گونه که قبلاً بیان شد، اجبار در موارد منتهی به سلب آزادی شخصیت نیز برای اجرای تعهد ممکن نیست (کاتوزیان، ۱۳۸۷، ص۲۲۴؛ سعد و منصور، ۱۹۹۵، ص۳۳۸). ‌بنابرین‏ یکی از مصادیق عدم امکان اجبار در جایی است که اجرای تعهد وابسته به شخصیت فرد باشد. به عنوان مثال، نقاشی متعهد می­ شود تا چهرۀ فرد خاصی را نقاشی نکند، اما برخلاف تعهد خود عمل کرده و اقدام به نقاشی چهرۀ فرد مذبور می­ نماید. در چنین حالتی به علت ارتباط بین تعهد و شخصیت فرد متعهد، اجبار مستقیم وی ممکن نیست. البته قابل ذکر است که اصولاً این راه حل در جایی کاربرد دارد که نقض تعهد منفی مادی اتفاق بیفتد.

بند دوم ـ مرور زمان

یکی دیگر از موانع قانونی، مرور زمان است. مادۀ ۹۶۵ ق. م. ا. در این باره اشعار داشته است: «حق به مرور زمان ساقط نمی­گردد. دعوی مطالبه حق بنابر هر سببی که باشد، علیه منکر بعد از مرور پانزده سال با رعایت احکام خاص آن و استثنائات ذیل شنیده نمی­ شود». ‌بنابرین‏ اگر تعهد مشمول مرور زمان شده باشد، هرچند به لحاظ حقوقی پابرجا و معتبر است، اما متعهدله قابلیت مطالبه تعهد از طریق رجوع به دادگاه را از دست می­دهد. یکی از راه ­هایی که ‌می‌توان به تعهدات مشمول مرور زمان جامۀ عمل پوشاند، آن است که ذیحق این تعهدات را در یک عقد جدید، به طور مؤجل لحاظ کند تا بتواند از حق حبس مذکور در قانون برای اجرای آن سود ببرد. واضح است که استناد به حق حبس به عنوان دفاع در برابر طرف مقابل، از نظر قانون هیچ منعی ندارد.

۲-۶-۳- تاریخچه برنامه ریزی استراتژیک در ایران

روش برنامه ریزی استراتژیک در جمهوری اسلامی ایران در سطح کلان از مراحل علمی این برنامه ریزی، مستثنی نیست. مراحل مربوط به تبیین تعهدات، آرمان ها و ارزش های جمهوری اسلامی ایران بر اساس قانون اساسی صورت می پذیرد. در مرحله بعد قوای سه گانه و دولت مسئولیت طراحی کلی برنامه را بر عهده دارند و سازمان مدیریت و برنامه ریزی و بودجه به عنوان مهمترین ارگان برنامه ریزی استراتژیک کشور محسوب می‌شوند( مشبکی ۱۳۷۶، ص ۲۴). مشبکی در تحلیل خود مبنی بر اینکه چرا برنامه ریزی استراتژیک در کشور کمتر مورد توجه و اقبال قرار می گیرند دلائل زیر را خاطر نشان می شود:

– فقدان تجزیه و تحلیل جامع فرصت ها و خطر های ملی

– روشن نبودن حدود تعهدات ملی در قبال سایر کشورها

– عدم توجه کافی به تجدید ارزش‌ها

– پایبند نبودن به اولویت های استراتژیک کشور

– فقدان نگرش جامع در شناخت توانمندی های کشور

– روشن نبودن گزینه های مختلف استراتژیک در برخورد با مسائل

– اجرای ضعیف برنامه های استراتژیک در کشور

– نقصان در نظارت و ارزیابی عملی برنامه ریزی استراتژیک کشور

– ضعف ساختار اطلاعاتی کشور

– خلط برنامه ریزی استراتژیک با برنامه ریزی بلند مدت

– دخالت قدرت های فرا ملی( مشبکی، ۱۳۷۶، ص ۲۴).

۲-۷- مدل های نظری برنامه ریزی استراتژیک

مک نامارا^[۳۰] در مقاله ای تحت عنوان« مرور کلی مدل های مختلف برنامه ریزی استراتژیک»، چند مدل برنامه ریزی استراتژیک را مورد بررسی قرار می‌دهد. از نظر این نویسنده هیچ نسخه کاملی برای برنامه ریزی استراتژیک برای تمام سازمان ها وجود ندارد و هر سازمان بر اساس طبیعت کار خود مدلی را انتخاب نموده و با ایجاد اصلاحاتی در آن مدل، آن را به عنوان فرایند برنامه ریزی استراتژیک خود به کار می‌برد. در ذیل مدل هایی از برنامه ریزی استراتژیک ارائه می شود.

۲-۷-۱-مدل برنامه ریزی استراتژیک پایه^[۳۱]

این مدل فرآیندی اساسی است که به طور کلی توسط سازمان های خیلی کوچک و گرفتار که قبلاٌ فاقد برنامه ریزی استراتژیک بوده اند به کار گرفته می شود. این مدل در سازمان های غیر انتفاعی در سال اول برای ایجاد آگاهی از اینکه برنامه ریزی استراتژیک چگونه اجرا می شود و در سال های بعد برای اطمینان از صحیح بودن جهت حرکت برنامه، به کار گرفته می شود. مراحل برنامه ریزی استراتژیک در این مدل عبارتند از: شناسایی آرمان ها، انتخاب اهدافی که در صورت اجرای مأموریت‌، سازمان بدان دست خواهد یافت، شناسایی روش های خاص ( استراتژی ها)، شناسایی برنامه های عملیاتی خاص برای اجرای استراتژی، پایش برنامه و روز آمدن ساختن آن(مک نارما، ۲۰۰۶).

نمودار ۲-۲- مدل برنامه ریزی استراتژیک پایه

۲-۷-۲- مدل برنامه ریزی استراتژیک مبتنی بر هدف^[۳۲]

سازمان هایی که در ابتدا برنامه ریزی را به روش بالا که توضیح داده شد، آغز می نمایند، اغلب آن را گسترش داده و از برنامه ریزی جامع تر و مؤثرتری استفاده می نمایند که مدل برنامه ریزی هدفگرا نامیده می شود. به طور خلاصه این روش شامل مراحل ذیل است. شایان ذکر است که ضرورتی ندارد که هر سازمان تمام فعالیت های ذیل را در هر سال انجام دهد (مک نارما، ۲۰۰۶).

نمودار۲-۳- مدل برنامه ریزی استراتژیک مبتنی بر هدف

تحلیل محیط خارجی

تحلیل محیط داخلی

۲-۷-۳- نمودار مدل برنامه ریزی استراتژیک تعدیلی^[۳۳]

هدف کلی این مدل، اطمینان از تعادل مناسب بین مأموریت‌ سازمانی و منابع مورد نیاز می‌باشد. بدین منظور که سازمان به نحوه موثرتری عمل کند. این مدل برای سازمان هایی که در جستجوی کشف علت عدم انجام کارها هستند، مفید است. ممکن است، سازمان هایی که آشنایی خوبی با کارهای داخلی سازمانی دارند، این مدل را انتخاب نمایند. مراحل کلی این مدل به شرح ذیل است(مک نارما، ۲۰۰۶).

نمودار۲-۴- مدل برنامه ریزی استراتژیک تعدیلی

۲-۷-۴- مدل برنامه ریزی سناریویی^[۳۴]

این مدل برنامه ریزی، به همراه سایر مدل های برنامه ریزی برای اطمینان یافتن از اینکه برنامه ریزان حقیقتاً به صورت استراتژیک فکر می نمایند و یاخیر، به کار می رود. این مدل ابزاری مفید است، بخصوص در زمینه شناسایی اهداف و موضوعات استراتژیک. مراحل این برنامه ریزی عبارت است از(مک نارما، ۲۰۰۶).

نمودار۲-۵– مدل برنامه ریزی استراتژیک سناریویی

تهیه سه سناریو مختلف:

بهترین حالت

حالت منطقی

بدترین حالت

بررسی تغییرات محیطی:

عوامل قانونی

عوامل سیاسی

عوامل اقتصادی

شناسایی مهمترین تغییرات خارجی و تعیین استراتژی های منطقی جهت مقابله با آن ها

پیش‌بینی استراتژی های بالقوه برای هر یک از سناریوهای تعریف شده

۲-۷-۵-مدل برنامه ریزی ارگانیک^[۳۵]

گاهی از برنامه ریزی استراتژیک سنتی به عنوان برنامه ریزی مکانیکی یا خطی نام می‌برند؛ زیرا این برنامه ریزی به جای توجه به عام، به خاص توجه نموده و به جای مسبب یا علت به معلول توجه می کند.

نمودار۲-۶- مدل برنامه ریزی استراتژیک ارگانیک

به عنوان مثال در برنامه ریزی سنتی، اغلب فرآیندها شامل ارزیابی عوامل محیط داخلی و خارج سازمانی و تجزیه و تحلیل نقاط ضعف و قوت، فرصت ها و تهدیدها، اولویت بندی اهداف و موضوعات و انتخاب استراتژی های مناسب برای غلبه بر این مشکلات است. برنامه ریزی ارگانیکی مستلزم رجوع مکرر به ارزش ها و اصول مشترک و بحث پیرامون این ارزش ها است. قدم های کلی شامل موارد زیر است(مک نارما، ۲۰۰۶).

۲-۷-۶- مدل برنامه ریزی استراتژیک استونر و فریمن^[۳۶]

نمودار۲-۷– مدل برنامه ریزی استراتژیک استونر و فریمن

اندازه گیری و کنترل

اجرای استراتژیک

تصمیم گیری استراتژیک

تحلیل تغییرات استراتژیک

شناسایی فرصت ها و تهدیدهای استراتژیک

شناسایی استرتژی کنونی

توافق مقدماتی(تصمیم برای برنامه ریزی)

تحلیل محیط خارجی

تحلیل منابع داخلی

مسئولیت های اجتماعی

مسئولیت های اجتماعی

مسئولیت های اجتماعی

مسئولیت های اجتماعی

مرحه ۱) تعیین هدف. تعیین هدف مستلزم بررسی و فهم مأموریت‌ سازمان و سپس تعیین هدف هایی است که می توان بدان وسیله مأموریت‌ سازمان را به صورت هدف های قابل اجرا بیان کرد.

مرحله۲) شناسایی استراتژی و هدف های کنونی. از مرحله ۲ تا پایان مرحله ۶ مبنایی ارائه شده است که سازمان برای رسیدن به هدف های خود باید آن ها را انجام دهد. نخستین مرحله، در این سلسله، شناسایی هدف ها و استراتژی آینده سازمان است، که می‌تواند بسیار مشابه هدف ها و مأموریت‌ موجود سازمان باشد.